BLACKBOARD PRESENTATION

Start

Gwarowy zawrót głowy

W publikacjach językoznawczych gwara ta jest uznawana za dialekt języka polskiego.

gwara

Język ułatwia komunikację i daje poczucie przynależności do grupy. Jest ona jedną z odmian współczesnego języka polskiego. Określenie to jest przede wszystkim odnoszone do terytorialnych i lokalnych odmian języka. Odznacza się swoistym zasobem słownictwa, obejmującym nazwy przedmiotów i czynności, które dla danego środowiska są szczególnie bliskie i ważne.

1.Dialekt śląski – zespół gwar śląskich, którymi posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska oraz część ludności Dolnego Śląska. Na kształtowanie się słownictwa dialektu miały wpływ zapożyczenia z języków: polskiego, niemieckiego, czeskiego.

Dialekt Śląski

W obrębie dialektu śląskiego wyodrębnia się trzy zespoły gwarowe:* południowy (cieszyński)* środkowy (okręg przemysłowy - okolice Gliwic, Bytomia, Tarnowskich Gór)* północny (Opolszczyzna, Kluczborskie i Lublinieckie)Zespoły te różnią się od siebie przede wszystkim wymową i słownictwem. Na obszarze tego samego zespołu gwarowego mogą występować różnice między mową mieszkańców poszczególnych miejscowości.

To pierwszy polski księgoznawca, bibliograf i bibliotekarz. Był badaczem dziejów Śląska. Wykazał przynależność dialektu śląskiego do języka polskiego. Autor artykułów w prasie Wiadomości o języku polskim w Szląsku i o polskich Szlązakach, ”Mrówka Poznańska” 1821.

Jerzy Samuel Bandtkie

Dam – domMam – momWam – wom

Przykłady

Ser – syrPień – piyńDzień – dziyńŚnieg – śniyg

Przykłady

Na całym Śląsku ogólnopolskiemu „e” odpowiada „y”. Zwężona jest także wymowa „a”.

Złożyć - słożyćZleceć - sleciećZjechać - sjechaćZejść - sleźć

Przykłady

W typowo śląskich formach przetrwał pierwotny bezdźwięczny przedrostek ,,s", dopiero póżniej wymawiany jako dźwięczne ,,z".

Czapka – copkaSzczotka - scotkaŻyto - zytoŻonkil - zonkil

Przykłady

Cechą wymowy mieszkańców okolic Bytomia, Siemianowic, Chorzowa jest tzw. „mazurzenie”. Mazurzenie to wymawianie w miejsce głosek dziąsłowych „sz”, „ż”, „cz”, dż”, dźwięków s, z, c, dz

Pudełko - pudołkoPełny - połnyPaweł - PawołDiabeł - dioboł

Przykłady

Wymowa połączeń e+ł jako ,,oł"

Rozprawiać – łozprawiać Rozdawać – łozdować

Przykłady

Przedrostek „roz” ma śląski wariant „łoz”

Przykłady: Rower - koło

W odmianie gwarowej są także wyrazy, które brzmią tak samo jak w ogólnopolskiej, ale mają w każdej z tych odmian inne znaczenie

Czereśnia – cześniaGoździki – nelkiPomidory - tomatySarna – sornikKogut – kokotKomar – kopruch

Przykłady

Nazwy roślin i zwierząt

Psotne dziecko - zgobnikCzłowiek niezaradny - klipaPrzystojny mężczyzna - gryfcok/grywczok

Przykłady

Nazwy osób odznacząjących się określonymi cechami:

Niebieski - modryFioletowy - lilowyPodłużny - podługowatyWyzgierny - zgrabny

Przykłady

Nazwy kolorów, kształtów, cech fizycznych i charakterologicznych

Nieść coś z wysiłkiem - smyczyć cośPowoli - po lekuProwadzić - kludzić

Przykłady

Nazwy czynności i cech

Pociąg – zugZeszyt – heftPłaszcz – mantelGarnitur – anzugDziadek – opaSzafa - szrankŻart - szpas

Przykłady

Zapożyczenia z języka niemieckiego w gwarze śląskiej

,,Rzecz paradoksalna na pozór - owe germanizmy w gwarze śląskiej świadczą dowodnie o jej... polskości, gdyż formy takie z reguły są przystosowane do polskiego systemu językowego".

Jan Miodek

Przykłady

Tamten – tamtynKwiecień – kwieciyń Bielić – biylićŚwiecić - świycić

Najbardziej wyrazistymi właściwościami gwarowej wymowy są:*** ścieśniania samogłosek ,,e", ,,o" przed spółgłoskami: m, n, l, r,

Charakterystyczne cechy gwarowe

Zegarek – zygarek Śpiewać – śpiywać Śmieszny – śmiysznyKreda – kryda

Przykłady

Wymawianie w miejsce ogólnopolskiego „e” po spółgłosce twardej „i” miękkiej samogłoski „y” lub dźwięku pośredniego między e i y

Wąż - wonżKąsek - konsekMąż - monż

Przykłady

Specyficzną cechą śląską jest ich dwugłosowa wymowa przed spółgłoskami szczelinowymi

Ptak – ptokBiały – biołyKwiatek - kwiotekBajka - bojka

Przykłady

Wymawianie w niektórych wyrazach i formach w miejsce ogólnopolskiego „a” dźwięku „o”

Dąb – dombWąsy – wonsyIdą drogą – idom drogom Wątek - wontekZąb - zomb

Przykłady

Na całym Śląsku „ą” w śródgłosie i wygłosie wymawiane jest jak „om”

Dęby – dymbyPrędko – pryndkoChętnie – chyntnieBłędnie – błyndnieZakręt – zakrynt

Przykłady

W śródgłosie „ę” ma również długosłową wąską wymowę – brzmi: „ym”, „yn”

Wodzionka – zupa z chleba, pokrojonego w kostkę, z czosnkiem i tłuszczemWyskubek, wyszkubek – poczęstunek na zakończenie wspólnego darcia pierza zwanego „szkubkami”, „szkubankami”

Przykłady

Są również w gwarze śląskiej takie wyrazy, które nie mają odpowiedników w języku ogólnym – ich znaczenie trzeba wyjaśnić opisowo

Cechy gramatyczne dialektu śląskiego

Formy czasu przeszłego i trybu przypuszczającego z charakterystycznym końcowym - ''ch"Przykłady:Byłem -ByłechRobiłem - RobiłechKupiłbym - Kupiłbych

Zasięg używania przyimków: ''do", ''bez"

PrzykładyBukiet do paniFilmy do dzieciIdzie bez lasDroga bez pole

Droższy, dłuższy, lżejszy drogszy, dugszy, lekszy

Przykłady

Mowę śląską należy uznać za jedną z najbardziej archaicznych gwar polskich. Archaiczną postać mają przymiotniki w stopniu wyższym

PrzykładySiednijcie se, babko.Dziadku, łosprawiejcie nom ino ło skarbniku

W gwarze dochowały się też inne niż w polszczyźnie ogólnej formuły grzecznościowe. W bezpośrednich zwrotach do osób starszych używa się 2 osoby liczby mnogiej

Zwroty grzecznościowe

W tym roku – latośW zeszłym roku – ońskiego roku W przyszłym roku – na bezrok

Przykłady

Nazwy stosunków czasowych

Gwara na Śląsku spełniała i spełnia wyjątkową rolę. Jest przejawem niezwykle silnej więzi etnicznej tego obszaru

,,Gwara śląska to jądro polskiej mowy, to język Rejów i Kochanowskich".Aleksander Bruckner,,Jestem jednak przekonany, że śląskość jest odrębną, przednarodową tożsamością etniczną".Szczepan Twardoch

Pan Tadeusz w Ślōnskij Gŏdce. Księga 10 Emigracja. Jacek. Wers 460-536

Bibliografia

3. Krzyżyk Danuta, Synowiec Helena, Zarzycki Grzegorz Chorzowskie spotkania z "Śląską ojczyzną polszczyzną" : edukacja regionalna - gwara - sztuka recytacji, Chorzów : 2004.4. Gwara śląska - świadectwo kultury, narzędzie komunikacji : teksty : Katowice : Śląsk, 2002.

Wydawnictwa zwarte:

1. Słownik gwary śląskiej, Katowice : Columb, 1994.2. Wszechnica Górnośląska. 5, Gwara śląska wczoraj i dziś, Katowice : Związek Górnośląski, 1992.

Dziękuję za uwagę!Opracowała: Ewelina Kocot