Mendel Gdański

Mendel Gdański

Aleksander Gierymski, Święto trąbek

Antysemityzm – co to takiego?

Wrogość wobec osób pochodzenia żydowskiego. Najczęstsze przyczyny:

• religijne (odrębność kultu postrzegana jako przeciwstawianie się chrześcijaństwu),
• ekonomiczne (Żydzi zajmujący się handlem i przemysłem, a więc gromadzący kapitał, wzbudzali zawiść pozostałych obywateli – zazdrość taka zwiększała się w czasach kryzysów ekonomicznych),
• polityczne (przez wiele lat pozbawieni ojczyzny Żydzi zamieszkiwali kraje europejskie i stanowili tam spory procent ludności).

Mieszkał w Polsce od lat, rozmawiał z sąsiadami, robił zakupy w pobliskim sklepiku i nagle zaczął być… wrogiem.

Najbardziej jaskrawym przykładem antysemityzmu był oczywiście faszyzm niemiecki. Wówczas masowy pogrom ludności żydowskiej zyskał miano holocaustu (czyli ofiary całopalnej – określenie pochodzące z religii żydowskiej).

W latach 80. XIX wieku na polskich terenach zaboru rosyjskiego nasiliły się rozruchy antyżydowskie. Wówczas Eliza Orzeszkowa zwróciła się z prośbą do twórców o pisanie utworów potępiających zachowania antysemickie. Ukazały się one w tomie Z jednego strumienia. Wśród tych utworów znalazł się "Mendel Gdański" Marii Konopnickiej.

Gdański? A może Warszawski?

Akcja noweli dzieje się w Warszawie, na Starym Mieście. Miejsce i nazwisko bohatera zostały przez autorkę zmienione w celu ominięcia rosyjskiej cenzury – to częsty zabieg literatów epoki pozytywizmu (podobnie tytuł noweli Henryka Sienkiewicza Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela w rzeczywistości powinien brzmieć Z pamiętnika warszawskiego korepetytora).

antysemita. Używa bezmyślnych argumentów, świadczących o jego uprzedzeniach. Nie potrafi wytłumaczyć, dlaczego nienawidzi Żydów. Mówi jedynie: „Żyd jest zawsze Żydem”. Czuje się kimś lepszym od Mendla, sprawia mu przyjemność mówienie o zbliżającym się pogromie (celowo robi to w obecności przerażonego Jakuba).

Zegarmistrz

Bohaterowie

stróżka Janowa, sklepikarka. Szanują Mendla i chcą mu pomóc. Dlatego namawiają go, aby umieścił w domu symbole chrześcijańskie. To mogłoby uchronić go od ataku.

bezimienny obrońca Mendla. Chudy, ubogi sąsiad. Odważnie przeciwstawia się atakującym.

10-letni wnuk Mendla, pozostaje pod jego opieką od czasu śmierci matki, najmłodszej córki Mendla. Uczeń gimnazjum.

67-letni Żyd. Od ponad dwudziestu lat prowadzi zakład introligatorski na warszawskiej Starówce. Nadano mu imię Mendel, bo był piętnastym dzieckiem w rodzinie (mendel to miara ilości oznaczająca piętnaście). Jest bardzo religijny, ale szanuje też ludzi innych wyznań. Silnie związany z miastem.

Sąsiedzi

Student

Jakub Gdański

Mendel Gdański

WydarzeniaNiezbyt ich wiele, bo to nowela. Za to są bardzo wyraziste i zmierzające ku dramatycznej puencie – rozpaczy Mendla.

• Ucieczka Jakuba przed dokuczającym mu wyrostkiem.
• Wizyta zegarmistrza.
• Atak antysemickiej grupy na dzielnicę zamieszkałą przez Żydów.
• Wystąpienie studenta.
• Choroba Jakuba.

Czas i miejsce: Warszawa, ostatnie dwudziestolecie XIX wieku.

W dramatycznej obronie własnego domu:

• nie chce, aby sąsiadki ustawiały w jego domu chrześcijańskie symbole, ponieważ w ten sposób wyparłby się swojej religii,
• wraz z wnukiem staje naprzeciw atakujących – powinni przecież uszanować niewinność dziecka i jego starość,
• w momencie ataku po żydowsku wzywa Boga – udowadnia w ten sposób, że absolutnie nie wyprze się religii.

Zagadnienia

Obrona własnej godności i przekonań.

W dyskusji z zegarmistrzem:

• żąda oceniania ludzi po ich czynach, a nie ze względu na religię czy pochodzenie,
• całą swoją pracę poświęcił temu miastu, dlatego ma prawo tu spokojnie mieszkać,
• szanuje ludzi innych wyznań (oprawia przecież książki do nabożeństw katolickich), uważa więc, że i oni powinni go szanować jako Żyda,
• antysemityzm Polaków zaprzecza ich chrześcijańskiej wierze, która nakazuje przecież miłosierdzie dla wszystkich ludzi.

W rozmowie z wnukiem Mendel tłumaczy Jakubowi, że nie powinien obawiać się prześladowań, gdyż:

• nie zrobił niczego złego,
• Żyd to taki sam obywatel jak każdy inny,
• uciekając przed prześladowcami, przyznaje się do swojej słabości i daje im powód do kolejnego ataku.

Wygrał, przeciwstawiając się rozwścieczonej bandzie. Wcześniej wygrał w dyskusji z zegarmistrzem. Ani przez moment nie okazał strachu. Ale przegrał… całe życie. Zupełnie nie ze swojej winy. Kiedy grupa przeciwników odchodzi, a mały Jakub zaczyna powracać do zdrowia, Mendel traci całą swą waleczność i poddaje się. To, czym żył przez tyle lat – praca, miłość rodzinna, szacunek dla sąsiadów, sympatia dla miasta – okazują się dla złych ludzi nieważne. Liczy się tylko to, że jest Żydem, czyli kimś obcym, gorszym. Klęska Mendla polega na tym, że przestał wierzyć w ludzką dobroć, stracił sens życia.

Mendel Gdański – wygrał czy przegrał?

Jakub Gdański – czy był szczęśliwym dzieckiem?

Był dzieckiem słabym, chorowitym. Wcześnie osierocony, wychowywał się w domu dziadka. Otoczony opieką i miłością z pewnością czuł się kochany. Bardzo pilny, nigdy nie zaniedbywał szkolnych obowiązków. Ale musiał zmierzyć się z czymś, czego nie rozumiał – nieuzasadnioną nienawiścią wobec siebie i jedynej bliskiej mu osoby. Nie rozumiał przyczyny antysemityzmu mieszkańców miasta. Przecież niczym się nie różnił od innych uczniów gimnazjum. Antyżydowskie zamieszki obudziły w nim lęk i na zawsze zakłóciły spokojne dzieciństwo.

Narracja

niezależna obserwacja, typowa dla pozytywistycznego realizmu. Napięcie opisywanych wydarzeń stopniowo rośnie aż do dramatycznego finału. Mimo obiektywizmu widać wyraźnie, że sympatia narratora jest po stronie Mendla – to jego poglądy są prezentowane w całości (widać to w rozmowie z zegarmistrzem).

Gatunek – werystyczny obrazek

Obrazek jako gatunek doskonale nadawał się do realizacji założeń pozytywizmu, za jego pomocą z łatwością można było szerzyć hasła pozytywistyczne – pokazywać niedole ludu i naświetlać problemy, z którymi trzeba sobie radzić. Choć od razu widać, że obrazek ten powstał pod wpływem konkretnych wydarzeń i ma charakter tendencyjny, to nie wpływa to na jego wymowę i strukturę artystyczną. Zaskakiwać może nietypowe jak dla tekstu tendencyjnego zakończenie – jest tragiczne i pogłębia dramatyzm utworu. Tekst ma bardzo zwartą wewnętrzną konstrukcję. Akcja dzieje się w ciągu trzech dni, ale czas fabularny przedstawia jeszcze epizody z życia Mendla.