Want to make creations as awesome as this one?

Transcript

Los cerros y las lagunasUrku Kuchamantapash

Los cerros y las lagunasUrku Kuchamantapash

Realizado por Alejandra Parra

ÍNDICE

Leyenda de ImbacochaImbacocha

La malhumorada laguna de SaraguroPiñarishka Sarakuru kuchamanta

Origen del monte YanaurcoImashina shuk urku wiñarishkamanta

De cómo el Padre de los Montes repartió las aguasPuñuysiki urkumanta

Cómo el Padre de los Montes repartió las aguasPuñuysiki urkumanta

Ñawpa pachaka kay ñukanchik kuchu urkuka puñuysikimi kashka. Shinashpa mana kuchu urkukunapash yakuta charinchu.

En tiempos remotos nuestros cerros vecinos eran muy dormilones. Es por esto que ninguno de los que se encuentran en los alrededores tiene agua.

Shuk puncha urkukunapa hatun yaya yakuta tukuy urkukunaman rakikukpi, kay ñukanchik kuchu urkukuna puñukushka nin. Chay urkuka puñuysiki kashkamanta mana yakuta charinchu. Mana puñukushka kashpaka yakuta charinmanmi karka.

Un día, estando el Padre de los Montes repartiendo el agua, nuestros cerros se quedaron dormidos y, en castigo a esto, quedaron privados de ella.

Chay Mankiwa, Katitawa sikikuna chay Chullku wayku, wichikuna, hutku pashakuna, kay tukuykunami yakuta chariman, mana puñuysiki kashpaka.

El cerro Manquihua, el Catitahua, las quebradas de Chulcu, las breñas del Pasha y otros más, hoy tendrían agua, de no haber caído en este descuido.

Hawa kinlli urkupash kuchata charirkami.Chay Kulta hawa urkupash, Niton Cruz hawa urkupash mana charinchu. Mana puñurishka kashpaka chay tukuykunami yakuyuk kanman.

El alto cerro de Quinlli llegó a tener una laguna.Dos altos cerros, el Colta y el Nitón Cruz, tampoco tienen agua. Esto igualmente se debe a su descuido.

ÍNDICE

Kunanka puñuysiki urkumanta mana ima yakuta charinchikchu. Chayshuk urkukunaka tukuykunami yakuyuk. Kay ñukanchik kuchu urkukunaka mana ima shututallatapash charinchu.

Es por eso que, hasta nuestros días, no tenemos agua por culpa de los cerros dormilones. Por el contrario, todos los que asistieron a la llamada, la tienen. Los de nuestro vecindario, ni siquiera una gota.

Origen del monte YanaurcoImashina shuk urku wiñarishkamanta

Cotacachi urku kuchupi shuk panpa tiyashka nin. Chay panpapi shinallatak shuk hatun allpayukmi tiyak karka nin.

Se dice que en tiempos muy lejanos, junto al cerro hoy conocido con el nombre de Cotacachi, había una llanura que constituía una enorme hacienda.

Chay hatun allpayukka tukuy wiwakuna, llamakunatami charirka: ñuñuyuk warmi-wakrakunata, kuchikunata, llamakunata, tukuy wiwakunata hatun allpayukpak mutsurishkatami charirka nin.

Se dice que tenía vacas lecheras, cerdos, ovejas y toda clase de animales de los cuales se pudiera tener necesidad.

Hatun allpayuk wasi kuchupi kinlla tiyarka nin, wakrakupak kinlla. Wakra kinlla chawpipika shuk uchilla rumiku rikurikuk tiyarka, yanka uchilla rumi hawallaku karka.

En medio de la hacienda había un corral de ganado y, en medio de éste, una pequeña piedra apenas asomaba sobre la tierra y que, con el paso de los días, iba creciendo cada vez más.

Kipa punchakunapika, chay rumikuka ashtaka, ashtakumi ashtawan wiñashpa katirka. Kipa punchapikarin ashtawan hatun kashkarka nin. Chaymanta hatun allpayukka allashpa anchuchinkapak munarka, shinapash manallatak usharkachu nin.

El señor de las tierras notó que había adquirido un tamaño considerable y ordenó que la quitaran de allí. Sin embargo, la piedra estaba ya tan enraizada que fue imposible desalojarla.

Chay rumitaka mana llukshichinata ushashpa sakikpi rumika kati punchakunapika ashtawan chawpi kinllashka wiñashpa tukushpami pakarirka. Hatun allpayukka kinllapi rumi shina wiñakukpika manchay manchaymi kawsarka nin.

Los días pasaron y el tamaño de la piedra seguía en aumento y poco a poco iba apoderándose del corral. Ante el asombro del señor, la piedra iba aumentando y aumentando de tamaño, lo que le hacía vivir en continua zozobra.

Chayshuk tutapikarin ashtawan kinlla huntami wiñashpa pakarirka nin. Ña wakrakunatapash mana kinchapi charinata usharkachu.

En los días y en las noches siguientes, la piedra continuó creciendo, impidiendo que el ganado continuara en el corral.

Hatun allpayukka shinata rikushpaka shuk kinllamanmi anchurka, wiwakunatapash kinllatapash llukshichishpa, wasitapash paskashpa. Chay rumika wiñakuktalla sakishpami anchurirka.

El hacendado, mirando todo esto, preparó otro corral y también mudó su casa, dejando crecer tranquilamente a la piedra.

ÍNDICE

Kunan puncha chay rumika Yanaurku shutimi.

Ahora a esta piedra se la conoce con el nombre de monte Yanaurcu.

La malhumorada laguna de SaraguroPiñarishka Sarakuru kuchamanta

Sarakuru urku chakipi shuk uchilla kucha tiyan. Yuyak runakunaka rimankunami ñawpa pachapi kay uchilla kucha piñak kashka.

En Saraguro, al pie de un gran cerro, existe una pequeña laguna. Nuestros sabios nos relatan leyendas de los tiempos antiguos cuando esa pequeña laguna vivía enojada.

Runakunaka chay kuchata mana yallinata yacharkakunachu; yallikpika kay kucha runata mikunkapak katinatashi yacharka.Runakuna ama kucha katinchunka, mana samashpa yallinata charirkakuna.

Los hombres no se le acercaban pues conocían que la laguna les perseguía para comérselos.Así, procuraban los hombres alejarse lo más que pudieran de sus orillas.

Kay kucha sumak warmikunatashi munak karka; paykunatashi hapinata yacharka paypak warmi tukuchun.Chay raykushi kuytsakuna llamakunata michinkapak mana llukshinata yacharkakunachu.

A esa laguna le gustaban las mujeres hermosas, de quienes se apoderaba para convertirlas en sus esposas.Por esta razón, las jóvenes evitaban pastorear sus ovejas en las inmediaciones.

Shuk punchaka shuk sumak warmishi yallikurka, kucha katishpa hapishkashi; hapishpaka paytaka apashkashi paypak wasiman.

Un día, una linda jovencita pasó por allí. La laguna la siguió y tomándola, se la llevó hasta su casa.

Kayka shina wasishi kashka: hatun sumaymana punkukunawan; kay punkukunaka kurimanta rurashka kashkashi; tukuy charinakuna kullkimanta rurashkashi kashka, mana kullkimanta kashpaka kurimantashi kashka.

La casa era grande, con una hermosa puerta... La puerta, trabajada en oro... Toda ella ornada de oro y plata.

Kay warmitashi:— Ni kaypi kawsakrikpi, tukuy ñukapak kashkakunata kanman kusha nishkashi.Kay warmi manchaymantashi:— Ari, sakirishami, nishka.

Una vez allí, la laguna dijo a la mujer: — Si vienes a vivir aquí, te daré todo lo que poseo. La mujer, aunque atemorizada: — Si me quedaré, dijo.

Chashna nikpi, payman shuk sumak kuri wallkatashi churachirka. Chayta churarishka kay warmika upalla llukshishka.— Ñuka wasiman rinkapakshi, yuyarin.

Oyendo esto, la laguna le colocó un collar de oro en el cuello.— “A mi casa me iré” — sin embargo, pensaba la joven—.

ÍNDICE

Payka shuyashka kucha puñunkakaman, puñukpishi llukshishka, paypak wasiman rishka, taytakunaman wakashpashi willan. Kay rimaymantaka chayllatami yuyarini, ashtawan mana yachanichu.

Ella esperó a que la laguna se durmiera. Aprovechándose de su sueño, la joven escapó a su casa, donde los padres —se cuenta—, estaban llorando.

Leyenda de ImbacochaImbacocha

Ñawpa, ñawpami maypimi kunan Otavalo llakta chaypimi tiyak kashka nin, shuk hatun kucha. Chay kuchapak shutika Imbacochami. Kunanka imashina chay kucha wiñarishkatamikaypi killkashpa willakrini.

Antes, hace mucho tiempo, en la región de Otavalo, cuentan que había un lago muy grande. Se llamaba Imbacocha. Vamos a referir cómo brotó el agua y creció el lago.

Maypimi kunan San Pablo kucha, chaypika mana yaku tiyashkachu, hatun allparuku kashka nin. Chay hatun allparuku panpakunapika shuk hatun ñan tiyashka.

En el sitio de la laguna, que ahora se llama San Pablo, no había ninguna mancha de agua, solamente las tierras de una hacienda. Donde la tierra se abría en llanura, un gran camino la surcaba.

Shuk puncha ninanta rupakushka, Inti Yaya hawa pachapi kashpa; shinapi shuk malta kuytsa paypak mama kachakpi, shuk pailata aparishpa hatun ñanta yallikushka.

Era un día que el Padre Sol abrasaba con calor de lumbre: en lo alto del cielo irradiaba su luz inflamando el vacío. Una mocita iba por el largo camino de la hacienda con una tinaja a cuestas encargada por su madre.

Inti ashtaka rupakukpika, kuytsaka hunpisapa, shaykushka kashpa, shuk patapi samankapak tiyarishka.

El sol ardía implacable y agobiante.

Alli samankapak pailata allpaman uriyachikushka. Shinapash allpapi tiyarishpa samakukpika, paylata tikrarishpa rikukpika, chawpimantapacha yaku tinpurikushka nin.

La mocita se sentó en un poyo a descansar: colocó la tinaja y a su costado, en la tierra, hasta tomar aliento. De pronto se volvió y miró que del centro mismo de la tinaja el agua brotaba a borbotones.

Pailata ña huntankapak atikushka; shinapi kuytsaka mamaman willanaman, kallpashpa pailata sakishpa rishka.

Asustada se levantó de un salto. El agua aumentaba en la tinaja y la desbordaba. La mocita abandonó el recipiente y corrió a donde su madre para contarle lo sucedido.

Pay mamawan tikramunkakamanka, yakuka pailata yallishpa ña hicharishpa allpapi kuchayashka nin; rikukukllapitak yakuka mirashpa katishka. Paykunaka ña hatun allparuku killpankapak kakrikpika ashtawan kallpashkakuna.

Cuando regresó con ella, el tiempo y el agua habían formado ya un gran charco que crecía y crecía. Cuando la tierra de la hacienda estuvo cubierta por el agua, las dos mujeres huyeron.

ÍNDICE

Chaymanta shuk karu urkumanta rikunakushka kucha mirakta. Hatun allparuku tukuylla yaku ukupi panparishka. Chay kuchami kunankaman tiyan. Kunanka shuk shutita mishukunaka shutichishka “San Pablo”.

Desde la altura observaron cómo la laguna continuaba extendiéndose hasta que todo quedó inundado. Desde entonces existe el lago Imbacocha, que hoy, en lengua ajena, se llama “San Pablo”.

¡gracias!