Ceprowe opowieści o Góralach. Lekcja dla szkoły podstawowej.

Kultura góralska w województwie śląskim

Ceprowe opowieści o Góralach

Góralska kultura, folklor są pielęgnowane od wielu pokoleń. Zachowano gwarę, stroje, tańce. Wszystkie te elementu stanowią prawdziwe bogactwo kulturowe. Poznajmy i szanujmy kulturę Beskidu Śląskiego i Żywieckiego.

Beskid Śląski

Bielsko-Biała

Miasto u stóp Beskidu Śląskiego, nad rzeką Białą. Tutaj kolejką linową możemy wyjechać na Szyndzielnię (1026 m n.p.m), skąd zobaczymy piękną panoramę miastai Beskidów.

Wisła

Jest zwana perełką Beskidu Śląskiego. Pełna atrakcji turystycznych, do których należą m.in: Dolina Białej Wisełki, Jezioro Czerniańskie, Ośrodek Narciarski Stożek, Zamek Prezydenta RP.

Brenna

Na terenie Brennej można znaleźć kilkanaście starych chat z końca XVIIIi początku XIX wieku oraz zwiedzić uroczy XVIII wieczny kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela.

Skoczów

Na urokliwe spacery zapraszająwzgórza: Międzyświecia, Kaplicówki i Kępy Wiślickiej. Znajduje się tutaj również piękny Rynek.

Szczyrk

W obrębie miasta wznosi się najwyższy szczytBeskidu Śląskiego, czyli Skrzyczne (1257 metrów n.p.m).

Koniaków

Oprócz pięknych szlaków turystycznych, Koniaków jest znany na całym świecie jako miejsce wyrobu koronek. Możemy je podziwiać w Muzeum Koronki w Izbie Pamięci Marii Gwarek w Koniakowie.

Istebna

Znajduje się tutaj Chata Kawuloka, która wybudowana została tradycyjnie bez komina i należy do Szlaku Architektury Drewnianej. Usłyszeć tu można pełne wesołych anegdot opowieści o góralach.Złoty Grońw Istebnej to przepiękny punkt widokowy.

Ustroń

Ustroń zaprasza na ciekawe spotkania ze zwierzętami w Leśnym Parku Niespodzianek. Wspaniałe widoki można podziwiaćze szczytów Czantorii Wielkiej (995 m n.p.m) oraz Równicy (883 m n.p.m).

Beskid Żywiecki

Żywiec

Tutaj znajduje się Żywiecki Park Etnograficzny z niewielkim,ale interesującym skansenem. Turyści obowiązkowo zwiedzają również Muzeum Browaru Żywiec.

Węgierska Górka

Oprócz górskich wycieczek, jazdy na nartach, w tej miejscowości możemy wybrać się na spacer Aleją Zbójników.

Rajcza

Wieś z licznymi szlakami turystycznymi.Na uwagę zwiedzających zasługuje zespół pałacowy w Rajczy.

Milówka

Urokliwa miejscowość z parkiem krajobrazowym - Leśnym Grodem.

Ujsoły

Największym bogactwem tej ziemi są lasy, cenne przyrodniczo, w których występuje ponad 50 gatunków roślin objętych ścisłą ochroną oraz ponad 150 gatunków ptaków, ssaków i gadów.

Gwara Górali Śląskich

Na gwarę Górali Śląskich miały wpływ różnorodne dialekty regionalne. W gwarze tej odnajdziemy zapożyczenia z języków: czeskiego, niemieckiego, a nawet słowackiego.

Fotografia przedstawia profesora, który słucha wymowy krawca i zapisuje gwarę.

Źródło:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/K._Nitsch.JPG/1280px-K._Nitsch.JPG

Strój Górali Śląskich

męski

Kapelusz zwany kłobukiem. Początkowo była to "czopka czarna" z bardzo szeroką strzechą, która chroniła również ramiona. Potem - "czopka biała" - kapelusz z małym rondem i kopulstą główką.Koszula była długa, sięgała poza kolana. Rękawy proste, bez mankietów. Na piersiach koszula była rozcięta, jako zapięcie służyła tasiemka.Spodnie - szyte z białego sukna. Krój prosty.Kamizelka zwana bruclikiem, noszona była w niedzielę i dni świąteczne. Ozdabiano ją na różne sposoby np. guzikami, wyszywano wizerunek orła, potem przyszywano czerwone pomponiki - po sześć z każdej strony kamizelki.Odzienie wierzchnie - gunie (rodzaj krótkiego płaszcza) z sukna ciemnobrązowego ozdobione lemkami - czyli wielokolorowymi sznureczkami skręconymi z włóczki.Kożuch - uszyty z wyprawionej na brązowo lub czerwono-brązowo skóry baraniej i jagnięcej.Szwy kożucha zakrywało się paskami z białej bądź czerwonej skórki.

żeński

Dwa rodzaje koszul - kabotek i ciasnocha. Ciasnocha pełniła rolę bielizny i była ubierana pod spód. Ciasnocha trzymała się na ciele kobiety dzięki płóciennemu ramiączku, które biegło ukośnie od przodu na plecy. Na ciasnochę kobiety zakładały kabotek.Przody kabotka zachodziły na siebie – puszczało się je wolno albo wtykało za zapaskę. Tylnia część kabotka była zawsze puszczana luźno.W górnej części kabotka, przy szyi, doszywano wąską oszewkę. Takie samo wykończenie znajdowało się przy rękawach. Kabotki zdobiło się czerwonym albo czarnym haftem. Haftowanie zwykle miało motyw geometryczny albo roślinny.Nakrycia wierzchnie: gunia, kożuch (takie jak u mężczyzn) oraz łoktusza - z płótna adamaszkowego lub drelichowego. Łoktusze wiązało się w duży węzeł na piersiach. Z tyłu sterczało sztywno, a z przodu łoktusza układała się w duże fałdy rozchodzące się promieniście.Panny chodziły zawsze z odkrytą głową. Włosy splatały w jeden warkocz, a w niego wplatały kolorowe wstążki. Ozdoby we włosach były najczęściej w kolorze czerwonym albo różowym. Wstążki miały różną szerokość. Wstążka węższa była splatana razem z warkoczem, a szersza była wiązana na końcu warkocza w kokardę. Mężatki zakrywały głowę chustą lub czepkiem.

Źródło: https://www.polskatradycja.pl/folklor/stroje-ludowe/gory/stroj-gorali-beskidu-slaskiego.html

MUZYKA

W Beskidzie Żywieckim i Śląskim tradycyjny zespół instrumentalny składał się z dud i skrzypiec. Niekiedy, zwłaszcza w nowszych czasach, rozszerzano kapelę o drugie skrzypce. Czasami rezygnowano z dud, pozostając przy zdwojonych skrzypcach, dodając basy, a nawet klarnet, trąbkę, rzadziej bęben.W Beskidzie Śląskim (zwłaszcza w Brennej i Wiśle) już od drugiej połowy XIX wieku wzięciem cieszyły się orkiestry dęte, wypierając tradycyjne kapele (złożone z dud i skrzypiec).

Niezwykle interesującym instrumentem znanym w kulturze góralskiej jest trombita.

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Górale_śląscy#/media/Plik:Henryk_Jastrzembski_akwarela_Górale_z_Istebnej_1846.png

Trombita to instrument dęty o długości do 4 metrów, wydający niski, głęboki dźwięk.

Wszystkie ciekawostki o tym niezwykłym instrumencie poznacie oglądając film przygotowany przez braci Golec.

Źródło: https://c1.staticflickr.com/5/4043/4542311591_45323200d8_z.jpg

TANIEC

Najbardziej popularnym tańcem Górali Śląskich jest owięziok.

Owięziok jest jednym z najstarszych tańców pasterskich. Jego nazwa pochodzi od owięziej skóry, czyli skóry jagnięcej, z której wyrabiano tradycyjne beskidzkie kierpce.

Taniec wykonywany podczas zabaw i wesel składał się z trzech części. Kawaler, który opłacał kapelę, popisywał się w pierwszej części przed wybraną dziewczyną śpiewem (wykonywał solo pierwszą zwrotkę przyśpiewki), następnie zapraszał wybrankę do tańca. Ta druga część tańca zwie się owięziokiem zachodzonym, gdzie partnerzy obchodzili siebie wokół powoli, bacznie się obserwując. W trzeciej części, szybkim "zwyrtaniu" (obracaniu), młodzi ujmowali się za ramiona i krążyli w miejscu. Po przetańczeniu zwyrtanego, para zatrzymywała się naprzeciw kapeli i wspólnie zaczynała śpiewać drugą zwrotkę przyśpiewki. Dołączały się wówczas inne pary i po przyśpiewce tańczyli już wszyscy.

Na talerzu - kuchnia góralska

Placki ziemniaczane - do startych ziemniaków dodawano łyżkę mąki, szczyptę soli i pieczono je na blasze. Polewano słodką śmietaną lub spożywano ze skwarkami.

Oscypek - wędzony ser z mleka owczego, w kształciedwustronnego stożka.Źródło:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/07/Sery_g%C3%B3ralskie.jpg

Źródło: Kubuś - Śląskie Smaki (slaskiesmaki.pl)Kubuś - ziemniaki zalewano gorącym mlekiem, po czym wlewano je na brytfannęi zapiekano - w wersji słodkiejz jabłkiem lub śliwkami, w wersji wytrawnejze skwarkami.

Buchciki - połączone ze sobą bokami bułeczki,pieczone zwykle z mąki żytniej.Źródło:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c4/Buchteln.jpg

Pieczoki - pieczone ziemniaki

Kwaśnica - zupa, gotowany sokz kapusty, zabielany śmietanąi przyprawiony solą. Podawanaz osobno gotowanymi ziemniakami,a współcześniez jarzynami, kiełbasą.Źródło:https://3.bp.blogspot.com/_x_0zGgutfcg/SwnU9tAdsuI/AAAAAAAAAfY/KvMF9vYXvws/s1600/002.jpg

Chuda Jewa - Zupa. Jej podstawowym składnikiem były skórki z wędzonej słoniny, które zalewano słodkim mlekiem po uprzednim wymoczeniu skórek w gorącej wodzie. Dla zagęszczeniai sytości często wrzucano do niej również pokrojone ziemniaki.Źródło: Chuda Jewa - Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi - Portal Gov.pl (www.gov.pl)

Źródło: Śląska kiszka - Śląskie Smaki (slaskiesmaki.pl)Kiszka czyli kwaśne mleko. Aby je otrzymać, wystarczy krowie mleko przelać do kamiennegoi garnkai odstawić na kilka dni.

Kluski - czyli gałuszki: strzapate, kładzione, chybane, ściskane,z dziurką. Nazwy pochodząod techniki wykonania klusek.Na święta gałuszki gotowanona parze i wypełniano powidłami śliwkowymi.

Ondraszek - legendarny zbójnik z gór Beskidu Morawsko-Śląskiego. Postać autentyczna. Żył w latach 1680-1715. Nie wiadomo, dlaczego rozpoczął działalność zbójecką. Przez kilka lat uprawiał zbójnictwo w okolicach Łysej Góry na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Moraw. Został zamordowany w karczmie, obuchem ciupagi przez członka swej bandy - Juraszka.Ondraszek pozostał jednak w legendach, podaniach, pieśniach, a jego postać do dziś pasjonuje wielu twórców, nie tylko polskich i czeskich.

Kultura góralska pełna jest niezwykłych legend, które pozwalają poznać historie powstania gór, rzek, historie życia zbójników, górali. Krąży wiele legend np. o szczycie Diablaka, czyli głównym wierzchołku Babiej Góry. Jedna z legend głosi, że na szczycie stał zamek zbudowany przez diabła dla zbójnika, który podpisał z nim umowę, ale gdy kur zapiał, zamek zawalił się. Ponoć w czasie burzy można usłyszeć zbójnika i stukanie jego ciupagi.Wiele ciekawy historii poznacie, czytając "Legendy i baśnie" Gustawa Morcinka.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/Ondraszek.jpeg

Przeczytajcie fragment "Przedziwnej historii o zbójniku Ondraszku"

01

02

03

Źródło: Morcinek G.: Legendy i baśnie. Katowice: Wydawnictwo "Śląsk", 1984

04

Odpowiedzcie na pytania:1. Jakie cechy charakteru posiadał Ondraszek?2. Czego życzyli chłopi Ondraszkowi?3. Jak miała na imię dziewka, spotkana przez Ondraszka?4. Jakie zmartwienie trapiło Ondraszka?5. Co otrzymał Ondraszek od diabła Rokitki?6. Kogo zabrała ze sobą Dorota na wyprawę?7. Gdzie schowany był cyrograf?8. Jakie zwierzę pomogło Dorotce odzyskać cyrograf?

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ!