GWARY

Polak Polaka nie zrozumie, czyli gwary polskie

21 lutego Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego

Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego – święto, które zostało ustanowione przez UNESCO 1999 roku. Jego data upamiętnia wydarzenia w Bangladeszu, gdzie w 1952 roku pięciu studentów uniwersytetu w Dhace zginęło podczas demonstracji, w której domagali się, aby język bengalski stał się językiem urzędowym. Święto ma również na celu podkreślenie różnorodności językowej świata oraz zwrócenie uwagi na języki zagrożone i powoli ginące.

Czy wszyscy mówimy tak samo?

język ogólnonarodowy - gwara

Język polski dzieli się na język ogólny i gwary. Z czego wynika taki podział?

Podział ten jest wynikiem przemian historycznych i wielowiekowej ewolucji języka. Gwary kształtowały się wiele stuleci temu, kiedy podróżowanie było bardzo utrudnione. Ludzie mieszkający w danym regionie tworzyli własny „język”, często zachowując w nim wyrazy z terenów, z których przywędrowali ich przodkowie. Na kształtowanie gwar ogromny wpływ mieli również sąsiedzi – w gwarze śląskiej i wielkopolskiej znajdziemy sporo zapożyczeń z języka niemieckiego i czeskiego, a w gwarach kresowych – z języków wschodniosłowiańskich.

Chociaż niektóre z gwarowych wyrazów brzmią zupełnie niezrozumiale, wiele z nich znamy z mowy starszych pokoleń lub literatury. Zdarza się, że gwarowe określenia wchodzą do języka ogólnego, niejednokrotnie zmieniając swoje znaczenie.

GWARA

Gwara to mowa ludności wiejskiej, różniąca się od języka ogólnonarodowego i mowy sąsiednich okolic słownictwem, pewnymi cechami fonetycznymi, morfologicznymi i składniowymi.

Jaką funkcję pełnią gwary?

Gwara pełni funkcję jednoczącą wobec wspólnoty lokalnej. Poznając gwary, które występują na terenie miejsca zamieszkania oraz pielęgnując te charakterystyczne dla miejsca, z którego pochodzimy, pogłębiamy swoją przynależność do lokalnej kultury i wyrażamy szacunek.

Wiele prawdy jest w twierdzeniu, że Kaszub i Ślązak nie dogadaliby się, gdyby każdy z nich mówił po „swojemu”, choć przecież są obywatelami tego samego kraju. Na terenie naszego kraju występuje kilkadziesiąt gwar. Jedne obejmują ogromne obszary, jak gwara śląska, inne występują zaledwie w obrębie kilku miejscowości.

KARTOFEL

GRULA

BULWA

PYRA

CHAPCIE

KAPCIE

PANTOFLE

TREPY

LACZKI

Gwara kielecka (świętokrzyska)

Gwara kielecka jest bardzo ciekawa. Występują w niej niespotykane formy językowe, mazurzenie, nagłos i bardzo charakterystyczna przestawka. Dlatego mówi się m.in. łodejdź czy łun, zamiast odejdź i on Hameryka, a nie Ameryka jigła zamiast igła rśroda zamiast środa, móld zamiast módl Używa się także formy bez zamiast przez (np. bez lato, zamiast przez lato). W kieleckim nie powiemy, że wlazł kotek na płotek, a koteg na płoteg. Kotków zaś nie ma dwóch tylko dwók. Nie wychodzi się na pole, tylko wydzi na płole.

Gwara śląska czyli ślůnsko godka

Stosuje się w czasownikach słówko żeś, a w formie pojedynczej: rzech. Jo rzech bół – czyli ja byłem. Końcówka czasowników -om zamiast -am, np. łykom zamiast łykam. Siedza, biera – zamiast siedzę, biorę, byda, pójda – zamiast będę, pójdę Końcówka -yja lub -ija w rzeczownikach r. ż., np. kómedyjo zamiast komedia Forma męskoosobowa: chopy zamiast chłopi, dochtory zamiast doktorzy Wyrazy podobne do polskiego różnią się znaczeniem, np.: rzykać – modlić się, kucać – kaszleć, zouza – sos, topić – palić w piecu, starać się – martwić się, kara – taczka, – gruba – kopalnia, synek – chłopiec, bez – przez.

Som w doma - Kevin sam w domu po śląsku

Gwara góralska

Jej cechą charakterystyczną jest między innymi użycie wyrazów podhalańskich niespotykanych nigdzie indziej, np. pyrć – górska ścieżka (od tego pochodzi słowo perć), czy też kumôterki – sanki. Wiele z tych słów weszło do mowy polskiej jako nazwy własne: np. bryndza – ser podhalański, ciupaga, czy też siklawa – co oznacza po prostu górski wodospad. Wyrazy o odmiennym znaczeniu niż w języku polskim, np.: ôbôra – podwórko, pytać – prosić, siwy – niebieski Liczne zapożyczenia z języków obcych, np. juhas z węgierskiego, frajer jako kochanek ze słowackiego Końcówka -ek, np. miołek zamiast miałem Wyraz tôbié występuje jako ciebie Mazurzenie, czyli wymowa sz jak s, cz jak c itd. Pojawianie się akcentu inicjalnego (na pierwszą sylabę).

Gwara krakowska

Kraków to miasto, gdzie nie wychodzi się na dwór, tylko na pole. W Krakowie możemy usłyszeć np. rynka zamiast ręka. Udźwięcznienie objawiające się zamianą w wymowie s na z, ś na ź, np. jezdem, zamiast jestem, ślizgo zamiast ślisko,peezel zamiast PSL. Partykuła że w trybie rozkazującym: np. pójdźże, weźże, spójrzże, idźże.

Gwara krakowska

Gwara wielkopolska, gwara poznańska

Tam, gdzie jedzą pyry, a nie ziemniaki, mają m.in. wiele wtrętów językowych. Dodaje się do zdań tej, w formie wołacza. Czyli na przykład: Co ty robisz, tej. Innym wtrętem jest dodawanie na końcu słowa nie, jako potwierdzenia, np: ładna ta dziwczyna, nie? Zmienione formy pojawiające się w środku wyrazu: mlyko – mleko, chlyb – chleb, łyszko – łóżko, diaboł – diabeł, dej – daj, trzymej – trzymaj Na końcu wyrazów słyszymy -om, tam gdzie powinno być -ą, np.: jakom zamiast jaką W odmianie niektórych wyrazów jest j zamiast ń, np. gnieźniejski Można usłyszeć np. dzieciami, ludziami My bieremy, bylimy, a ja z kolei miołem, widziołym, poszłem Gdy zapytamy poznaniaka „gdzie jesteś”, możemy usłyszeć: wew domu.

Gwara poznańska (wielkopolska)

Pón Hilary - Gwara poznańska

Paweł i Gaweł - gwara poznańksa

Język kaszubski

Jako przykład pisma kaszubskiego, możemy podać początek modlitwy Ojcze nasz: Òjcze nasz, jaczi jes w niebie, niech sã swiãcy Twòje miono, niech przińdze Twòje królestwò, niech mdze Twòja wòlô Kaszubienie, czyli stwardnienie spółgłosek, np. kaszubienie np. swiat – świat, zemia – ziemia, rodzëc – rodzić Protezy, czyli dodawanie fonetycznie nieuzasadnionych głosek, np. pwole – pole, mwucha – mucha Obecność germanizmów i bałtyzmów.

Język kaszubski

kaszubski dubbing do filmu „Shrek”

Język kaszubski to jedyny, oprócz języka polskiego, urzędowy język naszego kraju. Można zdawać maturę z tego języka, a w szkołach na północy Polski od pierwszych lat nauki prowadzi się zajęcia, na których uczniowie uczą się kaszubskiego. Język kaszubski dużo bardziej różni się od języka polskiego niż pozostałe mowy lokalne. Oprócz tego Kaszubi opracowali gramatykę własnego języka, istnieją jego słowniki oraz dzieła literackie napisane po kaszubsku. Przejeżdżając przez Kaszuby, można zobaczyć nazwy miejscowości oraz ulic napisane w języku polskim i kaszubskim.