Wczesna adolescencja

Beata Oleszek, Marta Krajewska, Sandra ZającII rok psychologii niestacjonarnej, magisterskiej

Prezentacja

Wczesna adolescencja.Dzieci w wieku 12-15 lat.

Adolescencja z łac. adolescere oznacza wzrastanie ku dojrzałości. Wg. Marii Żebrowskiej „jest okresem, w którym bardzo silnie wyrażone jest poczucie własnej indywidualności, własnej odrębności, z czego rodzi się jakby kult własnej osoby, przejawiający się akcentowaniem swojego “ja”, bunt przeciw środowisku, a często negatywizm społeczny. Przeciwstawianie się otoczeniu przybiera niekiedy wręcz charakter agresywny i powoduje konflikty”.

Niezależność Helen Bee pierwsze lata dorastania tj. okresu adolescencji porównuje z pierwszymi latami dzieciństwa. I tak dwulatki wykazują się sporą dawką negatywizmu oraz dążeniem do niezależności. Wielu nastolatków przechodzi ten okres negatywizmu wraz z początkiem zmian fizycznych swojego ciała. Bardzo często jest to czas charakteryzujący się nieuniknionym przekraczaniem granic w konfrontacji z rodzicami (np: słuchanie muzyki na cały regulator, nielimitowane wyjścia z domu, noszenie modnych ubrań i fryzur itp.)

Wspomnienia rodziców Adele Faber wraz z Elainene Mazlish prowadząc warsztaty dla rodziców, którzy zmagają się z problemami nastolatków, postawiły rodzicom pytanie: Co dla was było najlepsze w okresie dorastania? Oto kilka wariantów odpowiedzi: wolność dot. samodzielnych wyborów/decyzji pasja relacje z przyjaciółmi (wpływ środowiska) brak zmartwień

Wspomnienia rodziców c.d Oczywiście pojawiły się też głosy odnoszące się do tego okresu z trudem, a dotyczyły m.in.: niepewności i ciągłego zadowalania innych,braku samoakceptacji .Odpowiedzi rodziców jednoznacznie pokazują, że okres adolescencji to czas, w którym zainteresowania, wpływ rówieśników, który osiąga swój szczyt w okresie wczesnej adolescencji oraz emocje mają wpływ na kształtowanie się nowego dorosłego człowieka.

Rozwój fizyczny

Rozwój fizycznyRozwój fizyczny jest procesem przebiegającym etapami, od stopniowego rozwoju dziecka do gwałtownego pędu ku dorosłości związanego z okresem dojrzewania. Proces ten można rozumieć jako doskonalenie funkcji poszczególnych narządów i układów, ich specjalizację i koordynację z innymi układami. Zjawisko dojrzewania uważa się za najważniejszy aspekt fizycznego rozwoju człowieka. Prawidłowy rozwój fizyczny organizmu człowieka zależy od dwóch grup przyczyn: od czynników wrodzonych, wewnątrzpochodnych, czyli endogennych oraz czynników środowiska otaczającego, egzogennych.

Rozwój fizycznyRozwój fizyczny w wieku dorastania polega na dalszym rozwoju struktury i funkcji organizmu. Obejmuje zmiany anatomiczne i fizjologiczne m.in. zwiększanie się wysokości i ciężaru ciała, zmiany w proporcjach organów i ogólnym kształcie ciała oraz dojrzewanie fizjologiczne, widoczne przede wszystkim w dojrzewaniu płciowym. Procesy te są ze sobą związane i wpływają na siebie nawzajem. Dla wieku dorastania, a zwłaszcza jego początków, znamienne jest ogólne przyspieszenie tempa rozwoju w porównaniu z okresem wcześniejszym.

Rozwój fizycznyIntensywny przyrost wysokości u dziewcząt zaczyna się przeciętnie od 11 roku życia i trwa do 14 roku życia, po czym gwałtownie spada. Chłopcy natomiast najbardziej intensywnie rosną od 13 roku życia do 15 roku życia. Zwiększone tempo wzrastania występuje u dziewcząt dwa lata wcześniej niż u chłopców. W wieku 13-14 lat dziewczęta są zazwyczaj wyższe od chłopców. W następnych latach chłopcy coraz bardziej przewyższają dziewczęta osiąganym wzrostem. Należy zwrócić na duże różnice indywidualne występujące zarówno wśród dziewcząt, jak i wśród chłopców.

Rozwój fizycznyJeśli chodzi o ciężar ciała, to u dziewcząt wzrasta on najbardziej w 14 i 15 roku życia, a u chłopców między 15 a 17 roku życia. Zwiększone tempo przyrostu ciężaru ciała, podobnie jak wysokości, występuje wcześniej u dziewcząt niż u chłopców. Różnice indywidualne w ciężarze ciała są jeszcze większe niż w zakresie wzrostu.

Rozwój fizycznyWzmożone tempo przyrostu długości ciała i jego ciężaru w przeciągu stosunkowo krótkiego czasu (2-3 lata) określane jest jako skok pokwitaniowy. Skok pokwitaniowy występuje u wszystkich dzieci, istniejące różnice dotyczą jedynie intensywności, czasu występowania i trwania tego procesu. Proces ten dotyczy także innych wymiarów ciała, jak np. długości kończyn, obwodu głowy, szerokości miednicy itp. Skok pokwitaniowy występuje wcześniej u dziewcząt niż u chłopców w zakresie wysokości i ciężaru ciała, natomiast przyrost siły mięśniowej – większy i szybszy jest u chłopców. Różnice w rytmie wzrastania różnych organów, tkanek czy części ciała u młodzieży w okresie dorastania powodują przejściowe dysproporcje w sylwetkach młodocianych.

Rozwój fizycznyUkład kostny i mięśniowy rozwijają się w różnym tempie, pierwszy szybciej niż drugi. Występuje ścisła zależność rozwoju płciowego i kostnego. Dziewczęta wykazują słabszy rozrost mięśni i mniejszą siłę mięśniową niż chłopcy. Różnica ta się powiększa, a wybitnie się zaznacza w okresie pokwitania i wówczas większą siłę dla wszystkich grup mięśniowych reprezentują już mężczyźni.

Rozwój fizycznyU dziewcząt rozszerzają się kości miednicowe, formują się piersi. U chłopców rozrastają się kości barkowe, pojawia się zarost na twarzy, następuje mutacja głosu. U obu płci pojawia się owłosienie w okolicach narządów płciowych i pod pachami. W sposób bardzo charakterystyczny zmieniają się proporcje twarzy. Zmianom zewnętrznym w budowie i proporcjach ciała towarzyszą zmiany w budowie i działalności organów wewnętrznych. Wzmaga się działalność gruczołów wydzielniczych skóry (łojowych i potowych).

Rozwój fizycznyHormony płciowe prowadzą do biologicznego dojrzewania seksualnego, którego objawami są: u dziewcząt pierwsza menstruacja, przypadająca przeciętnie na 13-14 roku życia. Kryterium dojrzałości u chłopców jest o wiele trudniejsze do ustalenia. Z reguły za takie kryterium uważa się pierwszy wytrysk nasienia, który przypada przeciętnie na 15 – 16 rokiem życia. Poza tym bierze się pod uwagę: zmianę głosu, owłosienie części rodnych, owłosienie pod pachami. Kiedy organy płciowe osiągają dojrzałość, następuje zahamowanie wzrostu ciała. Różnice indywidualne, jakie występują w procesie dojrzewania płciowego, wynikają z różnych przyczyn.

Rozwój fizyczny. Dojrzewanie płciowe dziewczątDojrzałość płciową można podzielić na 3 fazy: Przedpokwitaniowa (10-12 lat) rozwój piersi, początek owłosienia łonowego. Charakterystyczna sylwetka podlotka. Pokwitaniowa (12-14 lat) dalszy rozwój piersi, początek owłosienia pachowego, pojawienie się pierwszej miesiączki, przyrost wagi ciała, zgrubienie rysów twarzy, trądzik, pojawienie się kobiecej sylwetki. Młodzieńcza (14 lat +) pełny rozwój piersi oraz owłosienia pachowego i łonowego. Charakterystyczny wygląd kobiety z subtelnymi rysami twarzy.

Rozwój fizyczny. Dojrzewanie płciowe chłopcówPrzedpokwitaniowa (11-13 lat) powiększone jądra, pojawienie się owłosienia łonowego, szybki wzrost ciała połączony ze zmianą proporcji. Charakterystyczna sylwetka podlotka. Pokwitaniowa (13-15 lat) dalszy rozwój narządów płciowych, początek owłosienia pachowego, mutacja głosu, zgrubienie rysów twarzy, trądzik. Młodzieńcza (15 +) pełny rozwój narządów płciowych oraz owłosienia pachowego i łonowego, męski głos, pojawienie się owłosienia na twarzy i innych partiach ciała, dalszy wzrost ciała.

Rozwój fizycznyRozwój dzieci można podzielić na dwa etapy: wcześnie dojrzewającepóźno dojrzewające.

Rozwój fizyczny. Wczesne dojrzewanieDziewczynki dojrzewające wcześniej mają negatywny obraz własnej osoby, gdyż porównując się z innymi dziewczynami, patrzą na siebie przez pryzmat zmieniającego się ciała. Mogą występować u nich stany lękowe, depresje; problemy społeczne tj. używki, konflikty z rodzicami. Zazwyczaj też wcześniej w przeciwieństwie do ich później dojrzewających koleżanek rozpoczynają aktywność seksualną. Wcześniej dojrzewający chłopcy natomiast są bardzo aktywni i pewni siebie. Ich poczucie własnej wartości jest silnie związane z własną sprawnością i osiągnięciami. Proces wczesnego dojrzewania nie jest u nich tak skomplikowany jak u dziewcząt.

Rozwój fizyczny. Późne dojrzewanie Późno dojrzewające dziewczynki mają mniej osobistych problemów, dłużej utrzymuje się u nich sylwetka i zachowanie dziecka. Nie mają związanego z tym mniejszego poczucia własnej wartości. Późniejszy rozwój u chłopców charakteryzuje się mniejszą pewnością siebie, poczuciem osamotnienia oraz potrzebą podporządkowania się innym. Może się to demonstrować w sposób pozytywny – dążenia do sukcesów w innej dziedzinie lub negatywny – skutkujący zwiększoną agresją. Agresję obserwuje się w każdym wieku rozwojowym, zmieniają się tylko jej formy od agresji fizycznej do coraz bardziej rozwiniętych jej form jak: ironia, drwina, złośliwe wypowiedzi, społeczna izolacja kolegi /koleżanki.

Różne aspekty rozwoju we wczesnej adolescencji

Różne aspekty rozwoju we wczesnej adolescencji

Rozwój fizycznyCzynniki wywierające wpływ na te różnice mają charakter genetyczny bądź środowiskowy. Do czynników tych należą: typ budowy fizycznej, rasa, klimat, stan zdrowotny organizmu, odżywianie, ogólne warunki bytowe, środowisko społeczne, liczebność rodziny, warunki ekonomiczne i warunki wychowawcze. Każde dziecko z uwzględnieniem ogromnej liczby czynników dojrzewa na swój sposób i we własnym tempie.Zmiany hormonalne mają też istotny wpływ na sferę emocjonalną nastolatka. W okresie adolescencji często zauważalna jest chwiejność emocjonalna (od radości do pogrążania się w smutku i odwrotnie) oraz reaktywność czy niezrównoważenie. Równolegle do procesu dojrzewania biologicznego rozpoczyna się dojrzewanie psychiczne.

Emocjonalność nastolatkaDoświadczenia emocjonalne nastolatków we wczesnym okresie dorastania nacechowane są ambiwalencją. Zmiany biologiczne, przede wszystkim hormonalne, powodują, że doświadczane przez nich emocje powstają szybko oraz szybko przyjmują duże nasilenie. W oczach zewnętrznego obserwatora dość łatwo może powstać obraz nastolatka jako niestabilnego emocjonalnie, nadpobudliwego czy wręcz niezrównoważonego i nieprzewidywalnego.Wyjątkowa dynamika zmian w obrębie własnego ciała sprawia, że nastolatek nie jest w stanie ich nie zauważyć czy przejść obok nich obojętnie. Wszystkie zmiany neurohormonalne przyczyniają się, z kolei, do wzrostu intensywności doświadczanych emocji.

Emocjonalność nastolatkaMłodzi ludzie szczególnie często przeżywają lęk, wstyd i poczucie winy, ale źródła tych emocji zależne są od płci. Chłopcy częściej doświadczają negatywnych emocji w związku z porażkami w zakresie ważnych dla nich rodzajów aktywności, podczas gdy dziewczynki, które generalnie doświadczają emocji negatywnych częściej niż chłopcy, są bardziej podatne na trudności w relacjach społecznych. Istotnym czynnikiem ryzyka dla rozwoju młodych ludzi jest w tym okresie życia znaczna podatność na zaburzenia depresyjne, wynikająca zarówno z labilności emocjonalnej, związanej z dojrzewaniem, jak i z częstymi trudnościami w relacjach z rodzicami oraz rówieśnikami. Szacuje się, że około 20–30% nastolatków we wczesnej fazie dorastania doświadcza takiego nasilenia symptomówdepresyjnych, które kwalifikuje ich do sięgnięcia po pomoc psychologiczną, natomiast około 6% ogólnej populacji nastolatków powinno znaleźćsię pod opieką psychiatryczną.

Emocjonalność nastolatka Depresja w okresie dorastania nie zawsze objawia się tak samo jak w przypadku osób dorosłych, ale przyjmuje różne postaci, zwane maskami depresyjnymi. Niestabilność emocjonalna we wczesnym okresie dorastania jest w większości przypadków stanem przemijającym. Wraz z dojrzewaniem mózgu, zwłaszcza kory mózgowej, nastolatkom coraz lepiej udaje się kontrolować własne emocje i reagować stosownie do sytuacji społecznej, w jakiej się znajdują.

Przejawy depresji w okresie dorastania(Oleszkowicz, Senejko)Maska somatyczna: trudności ze snem, spadek łaknienia, bóle brzucha i głowy, moczenie nocne, męczliwość Fobia szkolna: trudności z koncentracją uwagi, zaniedbywanie obowiązków, niechęć do nauki oraz odmowa uczęszczania do szkoły Niechęć do aktywności: izolowanie się od innych osób, skłonność do uciekania w świat fantazji, poczucie bezradności, brak zaangażowania w wykonywane czynności Zachowania antyspołeczne: zachowania agresywne w stosunku do innych, autoagresja, np. samookaleczanie się, buntowniczość,alkoholizm, narkomania oraz inne formy uzależnień, częste wagarowanie, ucieczki z domu

Rozwój poznawczy

Rozwój poznawczy dziecka w okresie wczesnej adolescencji ( 12-15 r. życia) Faza rozwoju określana przez Jeana Piageta jako stadium operacji konkretnych rozpoczyna się około 7 roku życia. W okresie adolescencji oprócz widocznych zmian w obrębie ciała dokonują się gwałtowne przekształcenia w obrębie procesów psychicznych nastolatka. Postęp ten ujawnia się przede wszystkim w sferze poznawczej – w sposobie myślenia. Wygodzki twierdził, że w tym okresie przypada najwyższy stopień rozwoju intelektualnego.

Zmiany w zakresie czynności poznawczych Wg Piageta dorastająca młodzież przechodzi ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych.Dorastający głębiej wnikają w problemy, dostrzegają różne opcje, stawiają dociekliwe pytania. Zaczynaja posługiwać się parodią, ironią, metaforą.Życie intelektualne młodzieży staje się intensywne i bogate.Wraz z okresem dorastania rozwija się myślenie abstracyjne i logiczne, zdolność do refeksji i autorefleksji, do rozważań natury moralnej, do perspektywicznego ujmowania zdarzeń oraz pojawiają sie też zainteresowania społeczne i polityczne.

Rozwój umysłowy dziecka w okresie wczesnej adolescencji ( 12-15 r. życia) Duże zmiany zachodzą w sferze myślenia — przyjmuje ono postać operacji formalnych. Zintegrowanie operacji formalnych wyraża się w łączeniu różnych operacji w jednym rozumowaniu. Myślenie staje się bardziej logiczne i abstrakcyjne, a także mniej egocentryczne. Operacje formalne są zinternalizowane, a ich materiał stanowią pojęcia wyrażane znakami — najczęściej znakami językowymi. Myślenie to często nazywa się w związku z tym myśleniem werbalnym. Umożliwia ono oderwanie się od konkretnych treści i formułowanie hipotez. Nastolatek może głębiej wnikać w problemy i stawiać dociekliwe pytania. Dlatego też w tym wieku dochodzi do niepewności poznawczej i sceptycyzmu.

Rozwój poznawczy dziecka w okresie wczesnej adolescencji ( 12-15 r. życia) W myśleniu na poziomie operacji formalnych można wyróżnić dwie fazy:- wczesną fazę operacji formalnych, w której zwiększająca sie zdolność hipotetycznego myślenia, owocuje swobodnym, nieskrępowanym myśleniem, ujmującym świat nadmiernie subiektywnie i idealistycznie- późną fazę operacji formalnych, w której dorastający konfrontują swoje rozumowanie z rzeczywistością.Dorastających charakteryzuje też niepewność poznawcza wynikająca z refleksji. Pojawia sie świadomość, że nie wszystkie sytuacje są proste i nie wszystkie problemy rozwiązywalne.

Rozwój poznawczy dziecka w okresie wczesnej adolescencji ( 12-15 r. życia) W zakresie percepcji stwierdzono, że u dorastających spostrzeżenia są w porównaniu ze spostrzeżeniami dzieci bardziej dokładne, wielostronne, ukierunkowane. Wiąże się to z wrażliwością zmysłów.Rozwija się uwaga dowolna, która u dzieci miała charakter mimowolny.Rozwija się pamięć logiczna i dowolna. Z czym dorastający częściej korzystają z pamięci logicznej. Mogą też utrzymać w pamięci więcej w określonym czasie niż dzieci, ponieważ potrafią posługiwać się różnymi sposobami zapamiętywania.

Rozwój poznawczy dziecka w okresie wczesnej adolescencji ( 12-15 r. życia) W okresie dorastania pod wpływem nauki szkolnej zachodzą zmiany w strukturze języka oraz w jego funkcjach. Zmiany te dotyczą:- wzrostu zasobu słownictwa i jego treści- zrozumienia struktury gramatycznej języka- kultury języka w zakresie mowy pisanej i ustnejRozwój słownictwa w okresie dorastanie polega również na poszerzaniu się odcieni znaczeniowych. Młodzież potrafi używać słów w znaczeniu potocznym i naukowym, dosłownym i przenośnym, rozumie metafory i symboliczny sens wypowiedzi. Sprzyja to młodzieńczej twórczości i uczestnictwu w życiu kulturalnym.Dorastający potrafią też coraz lepiej obserwować i analizować aktywność własnego umysłu (tzw. montorig kognitywny). Sprzyja on tworzeniu koncepcji samego siebie, a skupienie sie na własnej osobie jest określane jako młodzieńczy egocentryzm.

Rozwój umysłowy dziecka w okresie wczesnej adolescencji ( 12-15 r. życia) Rozumowanie i wnioskowanie są jeszcze uzależnione od danych wzrokowych, konkretnych przedmiotów i istniejącego pola percepcyjnego. W ostatnim stadium rozwoju poznawczego, rozumowanie może opierać się wyłącznie na opisach słownych. Zrozumienie przez dziecko świata fizycznego i królestwa logiki, pozwala mu operować pojęciami negacji, odwrotności i innymi przekształceniami.

W zakresie percepcji dorastający spostrzegają bardziej dokładnie, wielostronnie i w ukierunkowany sposób. W zakresie pamięci rozwija się pamięć logiczna i dowolna, a towarzyszy jej uwaga dowolna. Wzrasta zdolność posługiwania się różnymi sposobami zapamiętywania. W zakresie funkcji językowych wzrasta zasób słownictwa i jego treści, zrozumienie struktury gramatycznej języka oraz kultury języka. Rozwija się wyobraźnia, co umożliwia realizowanie pomysłów w marzeniach i twórczości. W okresie adolescencji młodzież potrafi oryginalnie ujmować zjawiska, łatwo przyjmuje nowości.

Rozwój społeczny

We wczesnej fazie dorastania rozpoczyna się proces przygotowywania fizycznego i psychicznego do podjęcia w przyszłości zadań okresu dorosłości. Uwaga nastolatka zaczyna koncentrować się na kwestiach związanych z procesem formowania tożsamości. Nastolatek zaczyna stawiać sobie pytania:• Kim jestem? • Kim nie jestem? • Kim chcę być i w jaki sposób pokazywać się innym? • Jak nie chcę być spostrzegany? • W jakich rolach chcę funkcjonować w dorosłym życiu?

W procesie formowania tożsamości młody człowiek pragnie nie tylko zdefiniować siebie jako niepowtarzalną jednostkę, ale równocześnie jako uczestnika życia społecznego i przedstawiciela określonej kultury.W okresie wczesnego dorastania nastolatki doświadczają wielu zmian w krótkim czasie, co może prowadzić do odczuwania niepokoju i zagubienia.Ciało zaczyna wymykać się spod kontroli, a budząca się seksualność staje się źródłem intensywnych napięć i obaw. Poradzenie sobie z tą niepewnością i zagubieniem daje podwaliny dla podjęcia i satysfakcjonującego wypełniania w przyszłości ról społecznych związanych z płcią, takich jak rola matki, partnera seksualnego itp.

Wzrastający w tym okresie krytycyzm obejmuje sferę ciała, ale także ujawnia się ze znaczną siłą w postrzeganiu świata i innych ludzi. W efekcie nastolatki dostrzegają słabości i różne braki u swych rodziców i próbują poszukiwać innych, bardziej atrakcyjnych ich zdaniem wzorców zachowania. Dotychczasowe, jasne i uporządkowane, relacje z najbliższymi zaczynają obfitować w nieporozumienia i konflikty.Nastolatki, kwestionując zasady panujące w rodzinie, domagają się nowych praw i przywilejów. Pojawiają się silne reakcje emocjnalne a nawet wybuch złości, zwłaszcza do osób znaczących- rodziców.

Bunt nastolatkaW tym czasie nastolatkowi trudno jest zrozumieć , że dany problem może być rozpatrywany z różnych punktów widzenia lub rozwiązany na kilka sposobów, a zachowanie nie zawsze można oceniać jednoznacznie, jako właściwe lub błędne, dobre lub złe. Dopiero w późnej fazie adolescencji zaczynaja być świadome, że każdą kwestię można rozpatrywać z wielu stron. Jedną z form sprzeciwu staje się bunt, który stanowi wyraz braku zgody na te sytuacje i stany rzeczy, które dorastający spostrzega subiektywnie jako ograniczające, zagrażające lub niezgodne z jego idealistycznymi oczekiwaniami i wyobrażeniami.U jego podłoża może leżeć chęć przekonania dorosłych o swej równości z nimi, a nawet wyższości wynikającej z posiadanych planów życiowych. Jest to przygotowanie do osobistej twórczości, wychodzenie poza schematy w dorosłym życiu.

Główne źródła konfliktów między dorastającymi i rodzicamiKontrola ze strony rodziców a potrzeba swobody ze strony nastolatka. Przyczyny konfliktu: - coraz mniejsza ilość czasu, jaką nastolatek spędza z rodzicami może być dla nich źródłem lęku i niepewności - dziecko wyraźnie formułuje oczekiwania posiadania większej swobody w zakresie dysponowania czasem wolnym, co zmusza rodziców do zmniejszenia kontroli nad jego zachowaniem -oczekiwania nastolatków w tym zakresie są często dość radykalne, na co większość rodziców nie chce i nie może się zgodzić

Główne źródła konfliktów między dorastającymi i rodzicamiOdpowiedzialność rodziców a przekazywanie odpowiedzialności nastolatkowi . Przyczyny konfliktu:- role w rodzinie z młodszym dzieckiem (wczesne dzieciństwo, młodszy wiek szkolny) są jasno podzielone, rodzice są osobami, które odpowiadają za prowadzenie gospodarstwa domowego, wyznaczają reguły i stoją na straży ich przestrzegania - wejście dziecka w okres dorastania często wiąże się z przekształceniem tych ról i reguł - do konfliktów może dochodzić wówczas, gdy rodzice obciążają nastolatka odpowiedzialnością, której nie chce on przyjąć („jesteś już prawie dorosły, więc…”) lub przeciwnie, unikają przekazania mu odpowiedzialności, kiedy on / ona tego oczekuje („wciąż jesteś dzieckiem, więc…”)

Główne źródła konfliktów między dorastającymi i rodzicamiPodkreślanie wagi edukacji szkolnej przez rodziców a zaangażowanie nastolatków w inne aktywności. Przyczyny konfliktu:- etap wczesnego dorastania zbiega się czasowo z przekroczeniem przynajmniej dwóch progów edukacyjnych, tj. zakończenia edukacji w szkole podstawowej i rozpoczęcia nauki w gimnazjum oraz zakończenia nauki w gimnazjum i rozpoczęcia edukacji ponadgimnazjalnej - dla rodziców mających duże życiowe doświadczenie są to kwestie niebagatelne - tymczasem dla nastolatka, równie ważne, a często nawet ważniejsze, są działania pozaszkolne, w tym przede wszystkim spędzanie czasu z rówieśnikami

Grupy rówieśniczeDorastający coraz więcej czasu poświęcają rówieśnikom, którzy stają się istotnym punktem odniesienia dla formowania obrazu samych siebie, a w konsekwencji dla kształtowania samooceny.Dorastający zaczynają zbliżać się do rówieśników znajdująych sie w pobliżu, z któymi mogą sie bawić, bardziej aktywnie dobierają sobie parterów, oczekując od nich wymiany myśli i współdziałania. Niekiedy w początkowym okresie dorastania możemy zaobserwować przejściową fazę tzw. antagonizmu płci, tj. wzajemnej niechęci płci do siebie osób odmiennej. Jest ona silniej wyrażana przez chłopców.Zaczynają coraz więcej czas spędzać z rówienikami, a coraz mniej z rodzicami.

Zaczynają tworzyć się związki rówieśnicze, które mogą być trojakiego rodzaju: - paczki (kliki), czyli małe, blisko ze sobą zżyte grupy złożone najpierw z osób z tej samej płci, później heteroseksualne. Członkowie paczki są zazwyczaj w tym samym wieku, mają te same zainteresowania i pochodzą z podobnego środowiska społecznego- grupy, które są liczniejsze, a kontakty między ich członkami oparte są na podobnych zainteresowaniach oraz orientacjach zawodowych- związki przyjaźni, obejmujące zazwyczaj jednego lub dwoje przyjaciół, z którymi kontakty są intensywne, oparte na lojalości i zaufaniu.

D.C. Dunphy wyróżnił 4 fazy w procesie kształtowania sie grup rówieśniczych:1. faza poprzedzająca tworzenie sie grupy właściwej, powstają wówczas odizolowane od siebie, jednopłciowe paczki2. początek paczek heteroseksualnych; kontakty z innymi paczkami podejmowane są sporadycznie i tylko zespołowo3. członkowie paczki o wysokim statusie nawiązują kontakty z członkami innych paczek, można przynależeć do więcej niż jednej paczki4. potrzeba przynależenia do grupy słabnie, wyodrębniaja się w niej pary przyjaciół. W zdecydowanej większości przypadków przyjaciel jest tej samej płci.

Grupy rówieśniczeCzłonkowstwo w grupie rówieśniczej, przyjaźnie, związki intymne, dają szansę lepiej poznać zachowania i oczekiwania innych, w tym również płci przeciwnej, oraz są okazją do doskonalenia umiejętności dostosowania sie do inności drugiego człowieka. Jeżeli młody człowiek uzna jakąś grupę rówieśniczą za ważną dla siebie- miejsce budowania wizji świata i swojego w nim miejsca- wówczas to właśnie grupa może stać się najbardziej znaczącą dla niego.

Grupy rówieśniczeOpisywanie siebie i innych jako członka jednej lub kilku grup pomaga stworzyć i wzmocnić tożsamość nastolatka.Grupa będzie zapewniała poczucie bezpieczeństwa ze względu na obcowanie z osobami w podobnej sytuacji , podobnie myślącymi i postępującymi.Będzie uznawała i akceptowała a tym samym potwierdzała słuszność głoszonych przez niego poglądów, nadawała im odpowiednią rangę i ważność.Da to młodemu człowiekowi czasową ulgę i przywróci wiarę w siebie zwłaszcza przy zmianach zachodzących w ciele nastolatka.

Grupy rówieśniczeNależący do danej grupy młody człowiek bedzie miał okazję skonfrontować to jak widzą go inni z faktem jak sam siebie postrzega. Ta potrzeba jednoznacznego "rozpoznania siebie" może być tak silna, że nastolatek będzie w sposób całkowity identyfikować się z grupami odniesienia. Zacznie przejmować ich filozofię, sposób zachowania się, ubierania.Pozwoli mu to na jasne określenie i rozróżnienie tego kim jest, od tego kim nie jest, a także zidentyfikować potencjał przyjaciół i wrogów, oraz określić kierunki ich działań.

Grupy rówieśniczeGrupa rówieśnicza jest ważnym ogniwem na drodze do przechodzenia od pozycji członka rodziny do pozycji pełnoprawnego obywatela. Wymaga to odrzucenia wyuczonych i akceptowanych wzorów rodzinnych, na rzecz przyjęcia zasad odpowiadających organizacji życia w społeczeństwie. Grupa jest miejscem bezpiecznym na takie zmiany ze względu na podobieństwo do rodziny, ale przez odmienność struktur ról i sposobów zdobywania pozycji przybliża reguły funkcjonowania społecznego.Odnalezienie swojego miejsca w grupie pomaga rozstać się z rodzicami i rodziną, co jest warunkiem koniecznym w poszukiwaniu własnej drogi i budowaniu dojrzałej tożsamości.

Kształtowanie się własnej tożsamościPoszukiwanie własnej tożsamości bywa w różnym stopniu nasilone, a i sposoby poszukiwań są różne. Obuchowska wyróżniła poszukiwanie własnej tożsamości w ciągłości istnienia (np. przez sprawdzanie niezawodności miłości rodziców), w próbach zmieniania siebie ( eksperymentowanie z samym sobą), w sprawdzaniu siebie (podejmowanie i realizowanie postanowień). Tożsamość jako centralny problem okresu dorastania wprowadził do psychologii Erikson. Wg jego koncepcji rozwoju psychicznego na okres dorastania przypada kryzys tożsamości. Niektórzy dorastający unikają przechodzenia przez trudny proces poszukiwań własnej tożsamości, przejmując gotowe wzory od grupy rówieśniczej. Jest to tożsamość syntetyczna.U innych dorastających w niekorzystnych warunkach wychowawczych wytwarza się negatywna tożsamość.

Kształtowanie się własnej tożsamościRozwój w koncepcji Erika H. Eriksona W myśl tej koncepcji rozwój trwa przez całe życie. W ciągu swego życia człowiek przechodzi przez osiem kryzysów rozwojowych, z których cztery występują w dzieciństwie, jeden w okresie dorastania, a pozostałe trzy w dorosłości. W każdej z tych faz rozwojowych rozstrzyga się jakiś kryzys, który może zostać przez jednostkę rozwiązany pozytywnie bądź negatywnie. Rezultaty tego rozstrzygnięcia wspomagają dalszy rozwój jednostki lub, wręcz przeciwnie, utrudniają przechodzenie przez kolejne kryzysy. Efektem rozwoju w każdej fazie jest nowy sposób funkcjonowania jednostki. Każdy kryzys dotyczy innego sposobu funkcjonowania, który dla danej fazy rozwojowej jest najważniejszy i daje możliwość zdobycia jednej z ośmiu kompetencji potrzebnych do radzenia sobie z własnymi potrzebami oraz oczekiwaniami środowiska.

Kształtowanie się własnej tożsamościTymczasowymi formami tożsamości opisanymi przez Erika H. Eriksona są: • tożsamość rozproszona: charakterystyczna ze względu na wyraźne niedostosowanie i„zagubienie” nastolatka • tożsamość negatywna: oparta na buncie przeciwko uznawanym w najbliższym środowisku wartościom • tożsamość totalna: charakteryzująca się dogmatycznym, sztywnym sposobem funkcjonowania, częściej występująca w późnej fazie dorastania i oparta na wybranej przez nastolatka ideologii • tożsamość moratoryjna: jej cechą charakterystyczną są szybkie i liczne zmiany zainteresowań nastolatka, eksperymentowanie z nowymi rolami społecznymi i członkostwem w nowych grupach

Kształtowanie się własnej tożsamościTożsamość rozproszonaJest to taki sposób uporządkowania struktury psychicznej, przeżywania, a także myślenia i działania, który występuje najczęściej na początku okresu dojrzewania i wiąże się z rozpadem dotychczasowego stylu funkcjonowania.Cechami charakterystycznymi tożsamości rozproszonej są: 1. słabe granice między osobą a światem zewnętrznym, powodujące dużą podatność na wpływy z zewnątrz, a jednocześnie słabo kontrolowane ujawnianie siebie innym 2. zmienność decyzji i zachowania w zależności od sytuacji („chorągiewkana wietrze”)3. brak stabilnego systemu przekonań, poglądów i planów.W niekorzystnym układzie, np. w sytuacji braku autorytetów i nacisku z ich strony na podejmowanie decyzji, co do swojego życia bądź wobec braku możliwości zaangażowania się w role i zadania społeczne (uboga oferta kulturowa), taki typ struktury tożsamości może trwać do fazy późnego dorastania,a nawet występować w okresie dorosłości. Będzie wtedy przejawem istotnych nieprawidłowości w rozwoju.

Kształtowanie się własnej tożsamościTożsamość negatywnaTożsamość negatywna to jeden ze sposobów określania swojej tożsamości, jaki można obserwować u młodzieży. Charakteryzuje ją negatywne nastawienie do większości ról i zadań, jakie są jej proponowane, co ściśle wiąże się z procesem kształtowania tożsamości. Przyjęcie na siebie ról odrzucanych przez większość społeczeństwa, szukanie uzasadnień dla tych ról w wartościach nieuznawanych i niezgodnych z oczekiwaniami i wskazówkami najbliższego otoczenia, nazywamy również buntem młodzieńczym. Młodzi ludzie mogą się buntować przeciwko: • innym osobom czyli rodzicom, nauczycielom, tradycji rodzinnej • zjawiskom w rzeczywistości społecznej: przeciw polowaniom, noszeniu futer, izolowaniu się od określonych grup, przeciw odmienności innych grup,przeciw modom• państwu i jego instytucjom, prawu, systemowi nauczania, do postawy antyspołecznej i anarchistycznej włącznie.

Kształtowanie się własnej tożsamościTożsamość negatywnaPrzyjęcie tożsamości negatywnej jako tymczasowego rozwiązania kryzysu tożsamości ma swoje pozytywne rozwojowo konsekwencje, np. dzięki możliwości bezpiecznego przeżywania buntu w grupie osób podobnych do siebie, i wiąże się z możliwością przejścia do innych sposobów kształtowania tożsamości w fazie późnego dorastania. Logika rozwoju tożsamości wymaga, aby młody człowiek najpierw „odłączył” się od dorosłych i od kultury, aby miał szansę na krytykowanie ich, by potem, w okresie późnego dorastania, stać się podobnym do dorosłych.

Obszary kształtowania się poczucia tożsamości w okresie dorastania (Budziejewska)Poczucie tożsamości osobistej: • wzmacnianie swojej odrębności • nabywanie coraz bardziej złożonych narzędzi zaspokajania własnych potrzeb (np. umiejętność negocjowania) • emocjonalne uniezależnianie się od innych, przede wszystkim rodziców • budowanie poczucia sprawstwa, czyli angażowanie się w aktywność dającą szansę na powodzenie Poczucie tożsamości społecznej: • poczucie więzi i interakcje społeczne z osobami z bliższego i dalszego otoczenia • poszukiwanie i aktywne budowanie niszy społecznej, czyli swojego miejsca wśród innych ludzi Poczucie tożsamości kulturowej • przejawy tożsamości zbiorowej, czyli poczucie więzi z ludźmi o podobnych wartościach i przekonaniach • postępowanie zgodne z regułami życia społecznego

Tożsamość fizyczna Erik H. Erikson w latach pięćdziesiątych XX wieku wprowadził termin „poczucie tożsamości fizycznej” dla określenia „czucia się we własnym ciele, jak u siebie w domu”. Tymczasem wielu młodych ludzi z powodu intensywnych przemian, uwarunkowanych dojrzewaniem, doświadcza niezadowolenia, lęku i frustracji. Zakłócenia w obrębie tożsamości fizycznej skutkują najczęściej – zwłaszcza w przypadku dziewcząt – nieakceptowaniem własnego wyglądu oraz sposobu, w jaki funkcjonuje ich ciało. W efekcie zakłóceń w tej sferze, dziewczęta w fazie pokwitaniowej, a czasami nawet przedpokwitaniowej, nadmiernie kontrolują masę ciała, przejawiają zwiększony wobec niego krytycyzm oraz znaczne nim zaabsorbowanie. W nieco mniejszym stopniu w kontrolowanie swego ciała angażują się chłopcy, choć i oni próbują (niekiedy wbrew zdrowiu) wpływać na swą muskulaturę, przyjmując np. parafarmaceutyki czy też ćwicząc ponad miarę. Ostatecznie jednak, w wyniku niezadowolenia ze swego wizerunku, to dziewczęta mają zdecydowanie mniejsze niż chłopcy poczucie satysfakcji życiowej oraz szczęścia, zaś przyszłość, we własnej ocenie, rysuje się przed nimi mało optymistycznie.

Tożsamość fizyczna Wyniki badań Wojciecha Strzeleckiego i Marcina Cybulskiego wskazują, że 63% dziewcząt w okresie dorastania nie akceptuje własnego wyglądu; 76% nastolatek wierzy, że chłopcy wolą szczupłe dziewczęta; 62% chętnie schudłoby o kilka kilogramów; 71% dziewcząt marzy o figurze modelki.Podobne wnioski płyną z badań Alicji Głębockiej i Joanny Kulbat. Autorki udokumentowały, że młode kobiety spostrzegają swą sylwetkę jako zdecydowanie obszerniejszą (większą) niż najatrakcyjniejsza z eksponowanych. Ponadto, dziewczętaujawniły, iż chciałyby schudnąć, mimo że średniw tej grupie badanych wskaźnik masy ciała mieściłsię w normie.Według Ellyn Kaschak, z uwagi na presję doskonałego wizerunku wywieraną na dziewczęta i młode kobiety, spostrzegają one swoje ciała jako bardziejistotne dla tożsamości, czego nie stwierdza sięw przypadku mężczyzn. Co więcej, zdaniem autorki, współczesna kobieta jest wręcz wrogiem swego ciała, walcząc za wszelką cenę o ukształtowaniego w zgodzie ze społecznymi wzorcami.

Negatywizm i zachowania antyspołeczne: od akceptacji do negowania ofert Przejawem poszukiwania własnej tożsamości, a jednocześnie przejawem zmianzainteresowań, jest przejściowy negatywizm; jego utrwalenie może sprzyjać pojawieniu się zachowań antyspołecznych, które godzą w prawidłowe, służące rozwojowi i satysfakcjonujące realizowanie ról społecznych.Negatywizm to tendencja do ujawniania zachowań niezgodnych z oczekiwaniami otoczenia. Choć negatywizm pojawia się już w okresie przedszkolnym, to szczególnie widoczny jest w stadium dorastania. Jego przyczyną jest niezadowolenie z kontroli ze strony rodziców, nauczycieli i innych dorosłych. Negatywizm u nastolatków przybierać może postać ostentacyjnego sprzeciwiania się wobec istniejących zasad, uczestniczenia w subkulturach i alternatywnych ruchach młodzieżowych. Wśród aktywnych form negatywizmu szczególnie niepokojącymi niebezpiecznym zjawiskiem sązachowania antyspołeczne młodzieży. Negatywizm może się także wyrażać w sposób bierny. Manifestuje się wówczas izolowaniem się, skrywaniem swych problemów i ich źródeł, skutkując często odrzuceniem przez otoczenie społeczne.

Rodzaje zachowań antyspołecznych: Nieprzystosowanie społeczne: brak umiejętności pełnienia pewnych ról społecznych (np. pracownika) i utrata kontaktu z otoczeniem społecznym przejawiające się w negowaniu ogólnie przyjętych wartości, posługiwanie się nieakceptowanymi sposobami zaspokajania własnych potrzeb; brak zdolności i gotowości do pełnienia ról społecznych zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami.Nieprzystosowanie szkolne: negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w rolach kolegi i ucznia, zaburzenia kontaktu z dorosłymi – agresja,nieposłuszeństwo, zaburzenia kontaktu z rówieśnikami – dokuczanie,napastowanie, przezywanie, bójki,zaburzenia w stosunku do obowiązku szkolnego – wagary, lenistwo, niedbałość w wykonywaniu zadań, unikanie zadań do wykonania w klasie razem z innymi , nierespektowanie zasad i norm współżycia – wybryki chuligańskie, niszczenie mienia, palenie papierosów, używki, lękliwość, wybuchy złości, zaniżona samoocena

Rodzaje zachowań antyspołecznych: Wykolejenie społeczne: wynikające z pobudek egoistycznych łamanie norm moralnych, prawnych i obyczajowych, integracja ze środowiskiem patologicznym i przyswojenie wzorców podkultury przestępczej, łamanie norm prawnych i obyczajowych powoduje sankcje oraz wywołuje określone reakcje opinii publicznej, np. złość, niechęć, zgorszenie oraz naciski na delegowanie ośrodków wychowawczych do sprawowania nadzoru nad młodymi osobami naruszającymi normy społeczne.Zachowania przestępcze: ujawnia się jako przestępczość trwała, uprawiana przez całe życie, o podłożu genetycznym i neuropsychologicznym oraz jako przestępczość okresowa, występująca w młodości bez wyraźnych cech ciągłości; typy przestępczości młodzieżowej: 1. charakterologiczna oparta na działaniach samotnych łamiących bez skrupułów wszelkie prawa 2. neurotyczna o charakterze epizodycznym, będąca wyrazem wołania o pomoc 3. wynikająca z niedostatecznie rozwiniętego sumienia i braku zdolności do identyfikacji z innymi 4. wynikająca z osobowości psychopatycznej

Okres dorastania sprzyjaja przejawianiu zachowań ryzykowanych w odpowiedzi na intensywne, gwałtowne emocje. Do najczęstszych zachowań ryzykownych ujawnianych przez nastoletnią młodzież należą rozmaite formy uzależnienia, np. od tytoniu, alkoholu, narkotyków, dopalaczy, a ponadto wczesna inicjacja seksualna, przypadkowe kontakty seksualne, zachowania agresywne i antyspołeczne. Podstawowa funkcja zachowań ryzykownych polega na zaspokajaniu potrzeb, które dotąd nie zostały zaspokojone. Zachowania ryzykowne są także sposobem okazywania własnej opozycji wobec autorytetów, strategią obniżania poziomu lęku np. przed niepowodzeniem szkolnym, wyrazem solidarności grupą rówieśniczą oraz formą zademonstrowania istotnych aspektów swej tożsamości. Mają one znaczenie rozwojowe, umożliwiając nastolatkom poradzenie sobie z kluczowymi problemami okresu dorastania, z którymi nie są one w stanie czy też nie chcą uporać się w inny sposób.

Źródła tych zachowań tkwią najczęściej w negatywnych wzorcach obserwowanych w środowisku domowym, które nie wspiera dziecka w procesie adaptacji do wymagań szkoły. Przeciwnie, opiekunowie zaniedbując role rodzicielskie i ujawniając niewłaściwe, niezgodne z prawem i obyczajowością sposoby funkcjonowania, modelują w swoich dzieciach zachowania przestępcze, prostytucję, uzależnienia od narkotyków i alkoholu itp. Nastolatki wychowywane w domach, w których istnieje przyzwolenie na agresję i przemoc, podobnych „argumentów” używają, dochodząc swoich praw. Jednocześnie, brak motywacji do nauki, unikanie wysiłku intelektualnego, lekceważenie obowiązków szkolnych oraz kiepski stosunek do ocen szkolnych stają się dodatkowymi czynnikami utrwalającymi ich społeczne nieprzystosowanie, wzmagając problemy wychowawcze, pogłębiając dystans między młodym człowiekiem i jego opiekunami oraz innymi członkami społeczeństwa.

Bibliografia:Harwas- Napierała B., Trempała J. Psychologia rozwoju człowieka, T.2, Wydawnictwo PWNBrzezińska A., Appelt K., Ziółkowska B. Psycholgia rozwoju człowieka, GWPRękosiewicz M., Janowski P., Rozwój dziecka. Środkowy wiek szkolny. Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu z serii Niebędnik Dobrego NauczycielaBee H. Psychologia rozwoju człowieka, Zysk i s-ka, Poznań 2004 Faber A., Mazlish M. Jak mówić do nastolatków, żeby nas słuchały. Jak słuchać, żeby z nami rozmawiały, Media Rodzina, Poznań 2016 Haith M.,Miller S., Vasta R., Psychologia dziecka, WSiP, Warszawa 2004 Ostrowska K., Ryś M., Przygotowanie do życia w rodzinie, Oficyna Wydawniczo - Poligraficzna „ADAM”, W-wa 1997 Stepulak M. Wybrane zagadnienia z psychologii szkolnej, Instytut Nauk o Rodzinie, Lublin 2010. Stepulak M. Wybrane zagadnienia z psychologii pastoralnej, Wyższe Seminarium Duchowne, Siedlce - Opole 2007 Żebrowska M. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN Warszawa 1975

Dziękujemy za uwagę