Want to make creations as awesome as this one?

Transcript

HISTORIA PISMA JAK POWSTAWAŁ ALFABET

Encyklopedia wiedzy o książce, Ossolineum 1971

PISMO to zespół znaków przyjętych przez określoną grupę ludzką dla graficznego przedstawienia mowy i mający to samo znaczenie dla wszystkich jej członków

Encyklopedia wiedzy o książce, Ossolineum 1971

PISMO stało się podstawą rozwoju wyższych form cywilizacji i kultury ludzkiej, wynikało bowiem z potrzeby utrwalenia myśli i przekazania jej innym ludziom na odległość w przestrzeni i czasie.

JAKIE BYŁY ZATEM POCZĄTKI..?

Encyklopedia wiedzy o książce, Osolineum 1971

Rozwój pisma odbywał się stopniowo i powoli, doskonaląc system znaków i ich formy stosownie do rosnących potrzeb życiowych i rozwoju umiejętności ludzi.

J.Cepik "Jak człowiek nauczył się pisać”

POCZĄTKI...

Co sprawiło, że praprzodek człowieka odczuł potrzebę komunikacji z drugim osobnikiem tego samego gatunku? Według Jerzego Cepika, była to potrzeba komunikacji wynikająca ze sposobu zdobywania pokarmu. Podczas polowań, nasi przodkowie szybko odkryli, że o wiele skuteczniejsze jest zdobywanie pokarmu przy współpracy większej ilości osobników, które jednak, aby zorganizować się w grupę, musiały jakoś się o tym poinformować i ustalić, co podczas polowania będą robić. Najprawdopodobniej pierwsze formy kontaktu polegały na wykonywaniu szeregu gestów i wydawaniu zwierzęcych dźwięków oraz obwąchiwaniu, słuchaniu, smakowaniu, bowiem wielkość mózgów ówczesnych osobników nie pozwalała na artykułowanie logicznych zwrotów.

Zestaw niekórych znaków prehistorycznych. W czterech górnych rzędach znaki paleolityczne z terenu Francji i Hiszpanii; w dwóch dolnych – znaki z terenu Palestyny, Krety i Egiptu. Źródło Jerzy Cepik, „Jak człowiek nauczył się pisać” – Warszawa, 1987

POCZĄTKI...

Czy istnieje granica pozwalająca wykreślić obszar, w którym człowiek w sposób świadomy zaczyna opisywać siebie i otaczający go świat? Przyjmuje się, że datowanie to rozpoczyna się od ok. 30 000 lat p.n.e. Wtedy pojawiają się ślady kultury oryniackiej, nazywanej tak od miejscowości Aurignac koło Tuluzy. Sztuka tego okresu nosi nazwę okresu prymitywnego, rytych i malowanych na kamiennych płytkach bardzo nieporadnych wizerunków. Schyłek tej kultury datowany jest na 25 000 rok p.n.e., kiedy to rozpoczyna się, trwająca do 20 000 roku p.n.e., kultura grawecko-solutrejska. Charakteryzują ją szkicowe wizerunki zwierząt takich jak konie, żubry, koziorożce i mamuty. Pojawiają się najstarsze wizerunki ludzkie.

Wczesne pismo hetyckie, ok. 4000 lat. p.n.e. Źródło - Adrian Frutiger „Człowiek i jego znaki” – Warszawa, 2003.

POCZĄTKI...

Na okres 20 000 – 15 000 lat p.n.e. przypada kultura solutrejska, w której człowiek doskonale opanował techniki rytownicze, rysunku i malowideł naskalnych. Wreszcie pojawiają się twórcy kultury magdaleńskiej, obejmującej lata od 15 000 do 9000 p.n.e.. Pojawiają się malowidła i ryty w jaskiniach takich jak Lascaux (Francja), czy plafony i fryzy w jaskiniach: Font-de-Gaume, Cap-Blanc, Combarelles, Niaux, Les Trois i wielu innych. Obok wspaniałych, monumentalnych malowideł, pojawiają się tajemnicze znaki. Można powiedzieć, że za tymi znakami okresu paleolitu kryły się symbole, podobnie jak za znakami prehistorycznymi Palestyny, Krety czy Egiptu w czasach poprzedzających nagłe pojawienie się prawdziwego, mającego już skończonąpostać pisma – hieroglifów egipskich, czy sędziwych piktogramów Sumeru.

Sumeryjski piktogram „głowa”

Oblężenie wioski opisane pismem ideograficznym Misteków

Sumeryjski piktogram „głowa”

Sumeryjski piktogram „głowa”

ETAPY ROZWOJU PISMA

• pismo sylabowe • pismo alfabetyczne

pismo fonetyczne

• pismo wyrazowe (ideograficzne)

pismo analityczne

• znaki symboliczne • pismo obrazkowe (piktograficzne)

pismo syntetyczne

RABOSZ- kawałek drewna z wykonanymi nacięciami zapisującymi ważne dane

WAMPUM- były to pasy naszyte perłami lub kolorowymi paciorkami tworzącymi różnobarwne desenie

KIPU- Składało się z głównego sznura lub gałęzi , do którego przywiązywano sznureczki cieńsze, różnego koloru, różnej długości

Niektóre znaki miały charakter trwalszy np. węzły na sznurze, nacięcia na kiju, muszle umieszczane na tkaninie lub sznurze. Oto przykłady:

PISMO OBRAZKOWE (PIKTOGRAFICZNE)

Rysunek naskalny z jaskini w Tasili, Algieria

Np. uproszczone postacie ludzkie z łukami i zwierzę ze strzałą w nim tkwiącą zawiadamiały o udanym polowaniu.

Za pomocą prostych rysunków oznaczających osoby, zwierzęta, przedmioty oraz czynności, ludzie pierwotni wyrażali swoje myśli, kreśląc na skałach elementy rzeczywistości. Rysunki te nie miały jeszcze bezpośredniego związku z dźwiękami mowy. Odczytanie pisma obrazkowego nie wymaga znajomości języka, ponieważ rysunki przekazują ogólne pojęcia, poważną jednak trudnością jest możliwość przypisywania im różnorodnego znaczenia.

PISMO IDEOGRAFICZNE

Następnym etapem rozwoju pisma było przejście od znaków oznaczających zdania do znaków oznaczających słowa.Pismo tego rodzaju nazywamy pismem wyrazowym (ideograficznym).Liczba słów w każdym języku, choć wielka, jest ściśle ograniczona.W piśmie ideograficznym interpretacja znaków graficznych nie jest już dowolna, każdy znak oznacza ściśle określone słowo.

PISMO FONETYCZNE

Osiągnięciem przełomowym dla historii pisma było udoskonalenie polegające na przejściu od znaków oznaczających wyraz do znaków oznaczających poszczególne dźwięki.Liczba dźwięków (głosek) jest znacznie mniejsza od liczby słów w danym języku więc pismo wymagało mniejszej liczby znaków.Jeżeli znak graficzny oznacza całą sylabę, mówimy o piśmie sylabowym.Jeżeli znak graficzny oznacza najmniejszy element słowa, jakim jest głoska, mówimy wówczas o piśmie alfabetycznym.Pismo alfabetyczne jest więc największym osiągnięciem ludzkości w zakresie graficznego utrwalania myśli. Za jego pośrednictwem rozwijała się kultura starożytnej Grecji i Rzymu, a także cała późniejsza kultura europejska.

ALFABET

Alfabet to zestaw znaków literowych ułożonych w określonym porządku, wyrażający głoski danego języka. Jest to najpopularniejszy systemem zapisywania mowy. Polski alfabet powstał z przekształceń języka łacińskiego na przełomie XIII i XIV wieku. Ostatecznie wykształcił się w XVI w. , wtedy też stabilizacji uległa polska ortografia. Wielu badaczy przypisuje znaczącą rolę dla podstaw wszystkich alfabetów -pismu fenickiemu. Oni to, Fenicjanie (zamieszkujący teren dzisiejszego Libanu) stworzyli swoje pismo ok. 1300 r. p.n.e. czerpiąc z poznanego wcześniej, dzięki wyprawom po Morzu Śródziemnym, pisma egipskiego i klinowego. Jednakże pismo fenickie było znacznie prostsze w użyciu, zawierało 22 znaki fonetyczne i stosowano między słowami przerwę oznaczaną kreską. Pismo to ewoluując z zapisu słów do liter uznaje się za pierwowzór wszystkich alfabetów, szczególnie zaś arabskiego i hebrajskiego.

Prześledzimy sobie teraz rozwój pisma w poszczególnych krajach...

tzw. "kamienia z Rosetty" Obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Brytyjskiego w Londynie

Pismo hieroglificzne

Najstarsze zabytki pisma egipskiego pochodzą z III tysiąclecia p.n.e., a można przypuszczać, że pismo było znane w Egipcie jeszcze dawniej.To „pismo bogów” było tajemnicą aż do 1822r., kiedy to uczony francuski Jean Francois Champollion odczytał pismo z odkrytej podczas wyprawy czarnej bazaltowej płyty, tzw. "kamienia z Rosetty"

Hieroglify z Wielkiej Sali Hypostylowej w Karnaku (Seti I, XIII w. p.n.e.) źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pismo_hieroglificzne#/media/Plik:Hieroglyphs_from_the_tomb_of_Seti_I.jpg

Fragment tekstów Piramid w komorze grobowej piramidy Unisa w Sakkarze. Il. z książki: P. Johnson: "Cywilizacja starożytnego Egiptu". Warszawa 1997.

Forma pisma egipskiego wywodziła się odpiktogramów, takie też elementy - obrazkowe zachowała w ciągu swego rozwoju.Pismo hieroglificzne posługiwało się znakami pełniącymi różne funkcje, istniały trzy zasadnicze ich rodzaje: - ideogramy, - fonogramy,- determinatywy

Człowiek z toporem w głowie – hieroglif oznaczający „wroga” lub „śmierć”. Płaskorzeźba ze świątyni w Luksorzeźródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ideogram

IDEOGRAM YPoczątkowo pismo egipskie miało charakter ideograficzny. Do typowych ideogramów należały np. cyfry egipskie: "jeden" zapisywano jako pionową kreskę, "dwa"-dwie kreski itd. Ten sposób zapisu był wystarczający, gdy tekst dotyczył przedmiotów konkretnych, zawodził zaś przy pojęciach abstrakcyjnych np. rysunek okręgu z kreskami promieni oznacza „słońce”, ale i „ciepło”.Powodowało to trudności w prawidłowym odczytywaniu tekstu.Doprowadziło to do wprowadzenia innego typu znaków: fonogramów.FONOGRAMYByły to znaki uściślające znaczenie. Odpowiadały jednej, dwu lub trzem spółgłoskom.Istotną cechą pisma hieroglificznego, jest zastosowanie znaków pisma tylko dla spółgłosek.Znaczenie słów zależało od spółgłosek i kolejności w jakiej występowały, samogłoski w piśmie nie były zaznaczane. Brak samogłosek powodował jednak nieporozumienia w przypadku wyrazów o takim samym składzie spółgłoskowym.Sprawiało to, że pismo obfitowało w homonimy (wyraz mający jednakowe brzmienie i pisownię, lecz odmienne znaczenie i pochodzenie).Stosowanie fonogramów i ideogramów nie wystarczało więc dla stworzenia jednoznacznego zapisu słowa.W tej sytuacji wprowadzono kolejne ulepszenie pisma.

Determinatywy. Il. z książki: P. Johnson: "Cywilizacja starożytnego Egiptu". Warszawa 1997.

DETERMINATYWYUdoskonalenie pisma polegało na tym, że po większości wyrazów, głównie tam gdzie mogła wystąpić dwuznaczność, stawiano znaki znaczeniowe, tzw. determinatywy.Były to obrazki umieszczane na końcu słowa, nie mające wartości fonetycznej (nie czytane), wyłącznie precyzyjnie określające znaczenie wielofunkcyjnego znaku w konkretnym tekście.Wskazywały one przynależność danego wyrazu do określonej grupy słów, np. występowanie po znaku przedstawiającym jaskółkę rysunku ptaka dawało pewność, że chodzi o jaskółkę a nie o wyraz "wielki", chociaż oba miały taki sam skład spółgłoskowy.Dodatkowa rola determinatywów polegała na stanowieniu przerw między wyrazami, Egipcjanie bowiem nie oddzielali poszczególnych słów ani nie stosowali znaków przestankowych. Dopiero połączenie trzech rodzajów znaków: ideogramów, fonogramów i determinatywów umożliwiało jednoznaczność.

Hieroglify ulegały dalszym uproszczeniom,wskutek czego powstało najpierw pismo hieratyczne (kapłańskie), a potem, jeszcze p.n.e., pismo demotyczne (ludowe), w którym całe grupy hieroglifów zlewały się w jeden znak.Hieroglifów jednak używano dalej jako pisma monumentalnego dla tekstów religijnych.Z biegiem czasu pismo demotyczne wyszło z użycia. Kiedy Egipt dostał się pod wpływy kultury greckiej, od III w n.e. język egipski zaczęto zapisywać alfabetem greckim, uzupełniając go 7 znakami wywodzącymi się od hieroglifów, którymi oznaczono dźwięki nieznane Grekom. W ten sposób wytworzyło się nowe pismo, zwane koptyckim (posługiwali się nim chrześcijanie egipscy zwani Koptami).

Znaki wywodzące się z pisma demotycznego, mające swe źródło w hieroglifach, dodane do alfabetu greckiego Il. z książki: K. Myśliwiec: "Święte znaki Egiptu". Wyd 2. Warszawa 2001.

Rozwój pisma egipskiego od hieroglifów, przez uproszczone znaki obrazkowe i pismo hieratyczne, do pisma demotycznego

Pismo demotyczne

Pismo hieratyczne

Pismo koptyjskie - fragment zwoju papirusowego

Sumerowie posługiwali się początkowo pismem piktograficznym, które w wyniku upraszczania znaków stopniowo przekształcało się w ideograficzne, logograficzne, by około XXX wieku p.n.e. dać tzw. pismo klinowe, kształtem przypominające wydłużony trójkąt, klin.Pismo to upowszechniło się wśród semickich ludów Azji dzięki przybyłym do Mezopotamii Akadom ( odłam ludów semickich, które osiedliły się w III tysiącleciu p.n.e. we wschodniej Mezopotamii, tj. na obszarze, znajdującym się pod wpływem kultury Sumerów) Północnosemickie pismo alfabetyczne przejęli i zmodyfikowali Fenicjanie, którzy rozpowszechnili je w basenie Morza Śródziemnego, gdzie m.in. zetknęli się z nim Grecy.

MEZOPOTAMIA

Przykład pisma klinowego

Formy rozwojowe pisma klinowego

W Chinach posługiwano się pismem ideograficznym, które do czasów obecnych uległo niewielkiej tylko ewolucji ku wyrazowemu. Pismo chińskie znacząco różni się od pozostałych, gdyż posiada ono piktogramy składające się ze znaku niosącego znaczenie oraz elementu fonetycznego podającego przybliżoną wymowę oraz ściśle określony porządek: inaczej czyta się teksty literackie (od góry na dół lub od prawej do lewej strony), inaczej – pisane językiem potocznym (od lewej do prawej)

CHINY

Do najstarszych zabytków alfabetycznego pisma greckiego należy waza dipylońska z VIII w. p.n.e., znaleziona w 1880 r. na starożytnym cmentarzu w Atenach, leżącym obok Bramy Dipylońskiej. Było to naczynie czarnopokostowe zawierające wyryty heksametrem na czarnym tle napis: „Kto dziś ze wszystkich tancerzy najwdzięczniej zatańczy, ten otrzyma to”. Waza ta była więc nagrodą dla zwycięzcy w konkursie tanecznym. Dowodzi to, że pismo alfabetyczne musiało być powszechnie używane, skoro podpisywano nim nawet nagrody dla zawodników.

Grecy stosowali pismo alfabetyczne, które przejęli w X w.p.n.e. od Fenicjan, ale uzupełnili je znakami, które odpowiadały dźwiękom wymawianym przez Greków. Były to samogłoski: A alpha, E epsilon, O omikron, Y ypsilon, I iota. Grecy zaczęli też pisać od strony lewej do prawej. Pismo to rozpowszechniło się na inne ludy europejskie i dało podwaliny pod alfabety italskie, w tym łaciński, którym posługiwali się starożytni Rzymianie. Z odmiany wschodniej swoje źródło wzięła cyrylica. W V w. p.n.e. Grecy posiadali już alfabet składający się z dwudziestu czterech liter (17 spółgłosek i 7 samogłosek)

GRECJA

Alfabet łaciński rozprzestrzenił się razem z armią rzymską w niemal całej Europie. Dziś używany jest na ogromnych obszarach kuli ziemskiej (ok. 35% ludzkości).

Przystosowali niektóre litery alfabetu greckiego do dźwięków swojej mowy i tak powstało pismo łacińskie.

Wczesny alfabet składał się z 21 literA B C D E F Z H I K L M N O P Q R S T V XObecnie zawiera 26 znaków:A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y ZW okresie średniowiecza alfabet łaciński wzbogacił się o małe litery, a także symbole ‘j’, ‘w’ i ‘u’. Różne lokalne języki dodawały także inne swoje litery do swoich wersji alfabetu– np. litery ‘ó’ czy ‘ś’ w alfabecie polskim.Najstarszym i najwytworniejszym pismem była kapitała.

Rzymianie przejęli alfabet grecki od Etrusków, panujących w Rzymie od VIII do końca IV w. p.n.e.

RZYM

RZYM

Inskrypcja na kolumnie Marka Aureliusza, Rzym

KapitałaRozróżniono dwie odmiany tego pisma: -kapitała elegancka lub kwadratowa -kapitała chłopska- pismo skromniejsze i mniej staranne W obu odmianach kapitały nie stosowano odstępów między wyrazami, rzadko używano skrótów, stosowano tylko duże litery, z których niemal każda dała się wpisać w kwadrat. Czcionką tą pisano na pomnikach, sarkofagach, portalach.

Rzymska kursywa notarialna Xw.

W dalszym rozwoju pisma łacińskiego doszło do powstania uncjały - a więc pisma z zaokrąglonymi kształtami i niektórymi literami minuskulnymi. Stopniowo wprowadzano pismo o wyraźnym charakterze minuskulnym - półuncjałę.Do pisania pospiesznego, stosowanego w życiu codziennym (notatkach, rachunkach), najlepiej jednak nadawała się kursywa - pismo pochyłe i niekiedy trudno czytelne.Początkowo stosowano kursywę majuskulną (tzw. starszą kursywę), od IV w. kursywę minuskulną (młodsza kursywa).

RZYM

UNCJAŁA

MINUSKUŁA

MAJUSKUŁA

Równolegle funkcjonowała majuskuła (łac.majuskulus– większy) i minuskuła (łac.minusculus– bardzo mały) oraz pismo zaokrąglone – uncjała.

Źródło: wikipedia.org (Sztuka prehistoryczna)

w zależności odpołożeniageograficznegood 9000 – 4500p.n.e.

początek rozwoju kultur charakterystycznych dla starożytności w różnych rejonach świata

Wybrane fragmenty sztuki pradziejowej oraz chronologicznie odnalezione artefakty

kultura azylska

ok. 8000 p.n.e.

10000 – 8000p.n.e.

kultura świderska

magdaleńska (dzielonana trzy okresy:wczesno- środkowo I późnomagdaleński)

15000 – 8000p.n.e.

18000 – 15000p.n.e.

kultura solutrejska

kultury graweckie

26000 – 18000p.n.e.

30000 – 25000p.n.e.

kultury oryniackie(perigordzka)

źródło Adam Sydor "Pismo Sześć tysięcy lat ewolucji. Rola we współczesnym świecie".

Schemat rodzenia się i umierania różnych systemów pisma

Źródło – Adrian Frutiger – „Człowiek i jego znaki” – Warszawa, 2003

Religie jako główny nośnik kultury pisma

Dziękuję za uwagę!