Słowotwórstwo

Witaj w świecie słowotwórstwa

Klikamy ruchome elementy i boczne strzałki

słowotwórstwo to dział gramatyki opisujący budowę wyrazów tworzonych od innych wyrazów oraz sposoby ich tworzenia

Podstawa słowotwórcza, baza słowotwórcza – wyraz podstawowy, którego temat staje się podstawą dla utworzenia nowego wyrazu (czyli wyrazu pochodnego). Przykładowo: kłamać (wyraz podstawowy) ⇒ kłamca (wyraz pochodny), wydrukować (wyraz podstawowy) ⇒ dodrukować (wyraz pochodny).

Wyraz podstawowy (termin z gramatyki szkolnej) – wyraz, od którego tworzy się wyraz pochodny, np. jagoda ⇒ jagodowy, szkoła ⇒ szkolny. Najczęstszymi wyrazami podstawowymi są rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki

Wyraz pochodny – wyraz utworzony na podstawie wyrazu podstawowego, np. jagoda (wyraz podstawowy), jagodowy (wyraz pochodny). Wyrazy pochodne są też wyrazami podstawowymi względem innych wyrazów.

Formant, zrostek, afiks (od łac. affixum, element przyczepiony) – słowotwórcza część wyrazu, dodana do jego rdzenia (podstawy słowotwórczej).

FORMANTY

PRZEDROSTEK

występują przed podstawą słowotwórczą:
w- pisać wy- chodzić
pod- pisać pod- chodzić
na- pisać do- chodzić
za- pisać s- chodzić
roz- pisać nad- chodzić

PRZYROSTEK

przyrostki – występują po podstawie słowotwórczej:
pis- arz chod- nik
pis- any chod- ak
pis- mak chodz- enie
pis- ak chodz- ony
pis- mo chodz’- ik

WROSTEK

wrostki – występują między podstawami słowotwórczymi:
łam- i- główka mocz- y- gęba
żyw- o- płot gaz- o- mierz
kąt- o- mierz grot- o- łaz
wiatr- o- łap par- o- statek
mebl- o- ścianka

FORMANT ZEROWY

formanty zerowe – nic nie dodajemy i w dodatku skracamy wyraz podstawowy:

(wyraz podstawowy) -> (wyraz pochodny) – ø
dźwigać -> dźwig ø

napisać – napis podmuchać – podmuch
żółty – żółć słuchać – słuch
rysować – rysa zakupić – zakup

Rola formantów jest ogromna. Dzięki nim nie tylko tworzymy wyrazy, ale możemy także różnicować ich znaczenie. Jak widać, wszystkie wyrazy są podobne, ale każdy z nich oznacza albo osobę (różnej płci), albo zjawisko, czynność, cechę. Za sprawą formantów możemy nazwać dosłownie wszystko.

Pograjmy

2

3

4

• skrótowce sylabowe (sylabowce, grupowce) – tworzą je sylaby (czyli grupy) początkowe wyrazów wchodzących w skład nazwy; wymawiamy i piszemy je normalnie:
Pafawag – pafawag (Państwowa Fabryka Wagonów)
Kedyw – kedyw (Kierownictwo Dywersji)
Wifama – wifama (Widzewska Fabryka Maszyn)
Befama – befama (Bielska Fabryka Maszyn)

• skrótowce mieszane – część skrótowca wymawiamy literowo, część głoskowo:
Desa – desa (Dzieła Sztuki i Antyki)
KMPiK – ka-em-pik (Klub Międzynarodowej Prasy i Książki)
CPLiA – cepelia (Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego)
SGPis – es-gie-pis (Szkoła Główna Planowania i Statystyki)

• skrótowce głoskowe (głoskowce) wymawiamy je jako zespoły głosek, tak jak w przypadku zwykłych wyrazów; można wymówić je bez trudu, ponieważ występuje w nich w środku samogłoska:
NOT – not (Naczelna Organizacja Techniczna)
ZUS – zus (Zakład Ubezpieczeń Społecznych)
KUL – kul (Katolicki Uniwersytet Lubelski)
GUS – gus (Główny Urząd Statystyczny)
PAP – pap (Polska Agencja Prasowa)
MON – mon (Ministerstwo Obrony Narodowej)
PAT – pat (Papieska Akademia Teologiczna)

• skrótowce literowe (literowce) – przy ich czytaniu wymawiamy nazwy poszczególnych liter wchodzących w skład symboli:
PKP pe-ka-pe (Polskie Koleje Państwowe)
PKS pe-ka-es (Polska Komunikacja Samochodowa)
NBP en-be-pe (Narodowy Bank Polski)
ONZ o-en-zet (Organizacja Narodów Zjednoczonych)
BWA be-wu-a (Biuro Wystaw Artystycznych)
MSZ em-es-zet (Ministerstwo Spraw Zagranicznych)
CPN ce-pe-en (Centrala Przemysłu Naftowego)

Nie stawiamy kropki

Stawiamy kropkę

Stawiamy kropkę po:

1. Skrótach, które nie kończą się ostatnią literą wyrazu np. prof. - profesor

2. Po ostatniej literze nazwy wielowyrazowej np.: itd. , pt.

3. Po każdej literze skrótu nazwy wielowyrazowej np.: p.n.e. - przed naszą erą

Nie stawiamy kropki

1. po skrótach nazw polskich jednostek monetarnych np.: zł, gr

2. po skrótach jednostek miar np.: cm, m. mm, dag, t

3. po skrótach zakończonych ostatnią literą np.: mgr - magister, wg - według

Zadania utrwalające

Ćwiczenia strona:

133-135 nr: 1,2,3,4,6,7,8,9

137-138 - cały sprawdzian

139 - 141 nr: 1,2,3,4,5,6,7,8,9

Przypominam, że to było zadane tydzień temu :)

Dodatkowa pomoc naukowa