Słowotwórstwo

Witaj w świecie słowotwórstwa

Klikamy ruchome elementy i boczne strzałki

słowotwórstwo to dział gramatyki opisujący budowę wyrazów tworzonych od innych wyrazów oraz sposoby ich tworzenia

Podstawa słowotwórcza, baza słowotwórcza – wyraz podstawowy, którego temat staje się podstawą dla utworzenia nowego wyrazu (czyli wyrazu pochodnego). Przykładowo: kłamać (wyraz podstawowy) ⇒ kłamca (wyraz pochodny), wydrukować (wyraz podstawowy) ⇒ dodrukować (wyraz pochodny).

Wyraz podstawowy (termin z gramatyki szkolnej) – wyraz, od którego tworzy się wyraz pochodny, np. jagoda ⇒ jagodowy, szkoła ⇒ szkolny. Najczęstszymi wyrazami podstawowymi są rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki

Wyraz pochodny – wyraz utworzony na podstawie wyrazu podstawowego, np. jagoda (wyraz podstawowy), jagodowy (wyraz pochodny). Wyrazy pochodne są też wyrazami podstawowymi względem innych wyrazów.

Formant, zrostek, afiks (od łac. affixum, element przyczepiony) – słowotwórcza część wyrazu, dodana do jego rdzenia (podstawy słowotwórczej).

FORMANTY

PRZEDROSTEK

występują przed podstawą słowotwórczą:w- pisać wy- chodzićpod- pisać pod- chodzićna- pisać do- chodzićza- pisać s- chodzićroz- pisać nad- chodzić

PRZYROSTEK

przyrostki – występują po podstawie słowotwórczej:pis- arz chod- nikpis- any chod- akpis- mak chodz- eniepis- ak chodz- onypis- mo chodz’- ik

WROSTEK

wrostki – występują między podstawami słowotwórczymi:łam- i- główka mocz- y- gębażyw- o- płot gaz- o- mierzkąt- o- mierz grot- o- łazwiatr- o- łap par- o- statekmebl- o- ścianka

FORMANT ZEROWY

formanty zerowe – nic nie dodajemy i w dodatku skracamy wyraz podstawowy: (wyraz podstawowy) -> (wyraz pochodny) – ødźwigać -> dźwig ø napisać – napis podmuchać – podmuchżółty – żółć słuchać – słuchrysować – rysa zakupić – zakup

Rola formantów jest ogromna. Dzięki nim nie tylko tworzymy wyrazy, ale możemy także różnicować ich znaczenie. Jak widać, wszystkie wyrazy są podobne, ale każdy z nich oznacza albo osobę (różnej płci), albo zjawisko, czynność, cechę. Za sprawą formantów możemy nazwać dosłownie wszystko.

Pograjmy

2

3

4

SKRÓTOWCE

LITEROWCE

GŁOSKOWCE

SYLABOWCE

MIESZANE

• skrótowce sylabowe (sylabowce, grupowce) – tworzą je sylaby (czyli grupy) początkowe wyrazów wchodzących w skład nazwy; wymawiamy i piszemy je normalnie:Pafawag – pafawag (Państwowa Fabryka Wagonów)Kedyw – kedyw (Kierownictwo Dywersji)Wifama – wifama (Widzewska Fabryka Maszyn)Befama – befama (Bielska Fabryka Maszyn)

• skrótowce mieszane – część skrótowca wymawiamy literowo, część głoskowo:Desa – desa (Dzieła Sztuki i Antyki)KMPiK – ka-em-pik (Klub Międzynarodowej Prasy i Książki)CPLiA – cepelia (Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego)SGPis – es-gie-pis (Szkoła Główna Planowania i Statystyki)

• skrótowce głoskowe (głoskowce) wymawiamy je jako zespoły głosek, tak jak w przypadku zwykłych wyrazów; można wymówić je bez trudu, ponieważ występuje w nich w środku samogłoska:NOT – not (Naczelna Organizacja Techniczna)ZUS – zus (Zakład Ubezpieczeń Społecznych)KUL – kul (Katolicki Uniwersytet Lubelski)GUS – gus (Główny Urząd Statystyczny)PAP – pap (Polska Agencja Prasowa)MON – mon (Ministerstwo Obrony Narodowej)PAT – pat (Papieska Akademia Teologiczna)

• skrótowce literowe (literowce) – przy ich czytaniu wymawiamy nazwy poszczególnych liter wchodzących w skład symboli:PKP pe-ka-pe (Polskie Koleje Państwowe)PKS pe-ka-es (Polska Komunikacja Samochodowa)NBP en-be-pe (Narodowy Bank Polski)ONZ o-en-zet (Organizacja Narodów Zjednoczonych)BWA be-wu-a (Biuro Wystaw Artystycznych)MSZ em-es-zet (Ministerstwo Spraw Zagranicznych)CPN ce-pe-en (Centrala Przemysłu Naftowego)

Nie stawiamy kropki

Stawiamy kropkę

Stawiamy kropkę po: 1. Skrótach, które nie kończą się ostatnią literą wyrazu np. prof. - profesor 2. Po ostatniej literze nazwy wielowyrazowej np.: itd. , pt. 3. Po każdej literze skrótu nazwy wielowyrazowej np.: p.n.e. - przed naszą erą

Nie stawiamy kropki 1. po skrótach nazw polskich jednostek monetarnych np.: zł, gr 2. po skrótach jednostek miar np.: cm, m. mm, dag, t 3. po skrótach zakończonych ostatnią literą np.: mgr - magister, wg - według

Zadania utrwalające

Ćwiczenia strona: 133-135 nr: 1,2,3,4,6,7,8,9 137-138 - cały sprawdzian 139 - 141 nr: 1,2,3,4,5,6,7,8,9 Przypominam, że to było zadane tydzień temu :)

Dodatkowa pomoc naukowa